بژار عبدالله ئەحمد

 ماستەر لە یاسای تایبەتی زانكۆی لیدز یونایتد/ بەریتانیا

 

 ئەم ڕێكخراوە چەندین ڕێكەوتننامە لە خۆ دەگرێت، وەكو ڕێككەوتنامەی گشتی لەسەر تاریف و بازرگانی، ڕێككەوتننامەی گشتی لەسەر خزمەتگوزاری و بازرگانی، ڕێكەوتننامەی بازرگانی پەیوەندیدار بە لایەنەكانی مافەكانی خاوەنداریەتی هزری و چەندین ڕێكەوتننامەی تر.

یەكیك لە مەبەستە ئاشكراو گرینگەكانی ڕیكخراوی (WTO) بریتییە لە لابردن و نەهێشتنی بەربەست و تەگەرە لە بەردەم بازرگانی نێودەوڵەتی لە نێوان وڵاتە جیاوەزەكاندا. كەمكردنەوەی گومرگ( تاریف) لە سەر بەرهەمی هاوردەكراو و نێردراو یەكێكە لە گرنگترین ئەو ئامانجانەی كە ڕێكخراوەكە بەدەستی هێناوە. هەروەها ئەم ڕیًكخراوە قەدەغەی جیاوازی كردن لە نێوان بەرهەمی دوو وڵات لە لەلایەن وڵاتیكی تر وە لە نێوان بەرهەمی ناوەخۆ و وڵاتیكی تردا قەدەغە دەكات. واتە نابێت وڵاتان جیاوازی لە نێوان بەرهەمی خۆی لەگەڵا وڵاتێكی تر وە لە نێوان دوو وڵاتدا بكات، بەڵكو دەبێت بەشێوەیەكی یەكسان مامەڵەیان لەگەڵدا بكات. ئەمەش لە نێو پەیماننامەكە جێگیركراوە لە ڕێی دانانی دوو پرەنسیپ كە بریتین لە (پرەنسیپی نەتەوە زۆرترین ویستراوەكان Most-favoured Nation Principle) و (پرەنسیپی مامەڵەی نەتەوەیی National Treatment Principle ) هەموو ئەمانەش دەبنە هۆی ئەوەی كەوا بازرگانی كردن لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەشێوەیەكی یاسایی و ئاسانتر جێبەجێ بكریت.

چەمكی جیاوازی نەكردن لە ڕێگەی ئەم دوو پرەنسیپەی سەرەوە بە كلیلی پەیماننامەكە داداەنرێت كە لەڕێگەیەوە دەكرێت مەبەست و ئامانجەكانی ڕێكخراوەكە بەدی بێت. 

بە پێی پرەنسیپی نەتەوە زۆرترین ویستراوەكان (Most-favoured Nation Principle) هیچ وڵاتێك ڕێگەی پێنادرێت كە جیاوازی بكات لە نێوان هەمان جۆر كەل و پەل و بەرهەمەكانی وڵاتان وەكو كەمكردنەوەی گومرگ لەسەر بەرهەمی هەندێك وڵات و بەرزكردنەوەی لەسەر هەمان بەرهەمی وڵاتیكی تر، بەڵكو پێویستە هەمان گومرگ دابنرێت لەسەر یەك جۆر بەرهەم جا لە هەر چ وڵاتێكەوە بێت. یاخود بۆ نموونە قەدەغەكردنی هاوردەكردنی بەرهەمێك لە وڵاتێك، كەچی هاوردەكردنی هەمان بەرهەم لە وڵاتێكی ترەوە ڕێگە پێدراو بێت. هەموو ئەمانە بە پێی پرەنسیپی ئاماژەپێكراو ڕێگەی لێگیراوە. هەر لەبەر ئەم هۆیە ئەم پرەنسیپە بە بڕبڕەی پشتی ئەم ڕێكخراوە دادەنرێت. شایەنی باسە ئەم پرەنسیپە لە ماددەی (1) ی ڕێككەوتنامەی گشتی لەسەر تاریف و بازرگانی ئاماژەی پێكراوە. 

یەكێكی تر لەو پرەنسیپانەی كە ڕێگە دەگرێت لە جیاوازی كردن لە نێوان بەرهەمەكان بریتییە لە (پرەنسیپی مامەڵەی نەتەوەیی National Treatment Principle ). ئەم پرەنسیپە ڕێگە دەگرێت لە وڵاتانی ئەندام لە ڕێكخراوەكە كەوا جیاوازی بكەین لەنێوان بەرهەمی خۆماڵی خۆیان لەگەڵا وڵاتانی تردا. واتە بە پێی ئەم پرەنسیپە دەبێت وڵاتان چۆن مامەڵە دەكەن بە بەرهەمە خۆماڵییەكانیان بەهەمان شێوەش مامەڵە بكەن لەگەڵ هەمان بەرهەمی وڵاتانی تری ئەندام لە ڕێكخراوەكە. ئەم پرەنسیپە لە ماددەی (3) ی ڕێكەوتننامەی گشتی لەسەر تاریف و بازرگانی دا ئاماژەی پێكراوە. بەپێی ئەم ماددەیە وڵاتانی ئەندام لە ڕێكخراوەكە ناتوانن پێوەری ناوەخۆیی جێبەجێ بكەن لەسەر بەرهەمی بیانی بۆ پاراستنی بەرهەمی خۆماڵی.

كەواتە بەپێی ئەم دوو پرەنسیپە ئەو بەرهەمانەی كە لەیەكچوون یاخود لە كێبڕكێ دان و جێگەی یەكتر دەگرنەوە  ئەوا پێویستە بە هەمان شێوە مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت بە بێ جیاوازی كردن لە نێوانیاندا.

هەموو ئەو هۆكارانەی كە باسكران دەبنە هۆی ئەوەی بازرگانی كردن گەشە بكات و ئاسانتر بەڕێوە بچێت چونكە یاسایەك هەیە كە حكومی ئەو بازرگانییە دەكات. بۆیە هەر وڵاتێك یان كۆمپانییەكی ئەو وڵاتە جیاوازی لەبەرامبەر بكرێت یاخود بەربەستی بخرێتە بەردەم بازرگانییەكەی ئەوا دەتوانێت پەنا بۆ دەستەو دادگاكانی ئەم ڕێكخراوە ببات بۆئەوەی مافەكانی دەستەبەر بكات. بەڵام ئەی ئەگەر وڵاتێك ئەندام نەبوو لەم ڕێكخراوەدا ئایا چۆن دەتوانێت مافەكانی دەستەبەر بكات یاخود لە كوێ‌ سكاڵا بكات؟ بیگومان ناتوانێت پەنا بۆ دەستەو دامەزراوەكانی ئەم ڕێكخراوە ببات چونكە تەنها ئەندامەكانی دەتوانن پەنایان بۆ ببات، بۆیە لەم حالەتەدا ئە وڵاتە تەنها دەتوانێت لەڕێگەی مامەڵەی هاوشێوە هەوڵی چارەسەركردنی ئەم كێشەیەی بدات. بێگومان ئەمەش كاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر بازرگانی كردنی نێوان ئەو دوو وڵاتەی دەكەونە كێشەوە و وادەكات پەیوەندی بازرگانی نێوانیان سست بێت ئەمە لەلایەك، لە لایەكی ترەوە ئەو وڵاتەی كە لە ڕووی ئابووریەوە لاوازە ناتوانێت كاریگەری ئەوتۆی هەبێت لەسەر بازرگانی وڵاتانی پێشكەوتوو لە ڕێگەی مامەڵەی هاوشێوەوە. بەڵام بەداخەوە وڵاتی عێراق تا ئێستا ئەندام نییە لەم ڕێكخراوە بۆیە ئەو كێشە و زیانە بازرگانیانەی كە لە ئەنجامی نەبوون بە ئەندام لە ڕێكخراوی بازرگانی جیهانی سەرهەڵدەدەن ڕووبەڕووی كوردستان و وڵاتی عێراق دەبنەوە.

هەروەها بوون بە ئەندام لەم ڕێكخراوە لە لایەن عێراق لە كاتی ئێستادا دەتوانرێت سوودی تری هەبێت بۆ عێراق و كوردستان چونكە بە پێی پەیماننامەی ڕێكخراوەكە وڵااتە پێشكەوتووەكان ڕێگەیان پێدراوە كە ڕەچاوی بارودۆخی وڵاتە دواكەوتوەكان و ئەو وڵاتانە بكات كە ئێستا لە بواری گەشە كردندان، لە ڕێگەی كەمكردنەوەی گومرگ لەسەر كەل و پەلەكانیان، چونكە دەكرێت بگوترێت كە عێراق ئێستا لە وڵاتە دواكەوتووەكانە. ئەمەش لە ماددەی 36(8) لە ڕێككەوتننامەی گشتی لەسەر تاریف و بازرگانی ڕێگەی پێدراوە هەروەها ڕێكخراوەكە هەوڵی داوە كەوا هانی ئەندامانی بدات بۆ ئەوەی یارمەتی وڵاتە هەژارەكان و دواكەوتووەكان بدات لەڕێی جێگیركردنی (سیستەمی گشتاندنی پێ باشتربوونGenerelised System of Preference (.

سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە: 

1. <http://www.wto.org/english/thewto_e/ whatis_e/tife/tif_e.htm> 

2. Peter Van den Bossche and Werner Zdouc, The Law and Policy of the World Trade Organisation (New York, 3rd ed, Cambridge University Press 2013)

3. The General Agreement on Tariffs and Trade, 1994.

4. Michael Trebilcock, Robert Howse and Antonia Eliason, The Regulation of International Trade (The USA and Canada, 4th ed, Routledge 2013)