پارێزەری راویژكاری : یونس راوی

 

فەیلەسوفی فەڕەنسی (شارل مۆنتسكیۆ) كاتێك كتێبە بەناوبانگەكەی نووسی (رۆحی شەریعەتەكان) لەویا دوای ئەوەی خوێنەری گەیاندە كەنارەكانی بڕوا هێنان، كە سیستەمی كۆماری چاكترین و دادپەروەرترین سیستەمە كە مرۆڤ ناسیبێتی بە درێژایی تەمەنی عەقڵانیەتی خۆی, ئەوسا تیۆری جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانی خستەروو، لە پێناو بە گرەنتی كردنی ئازادییە ئینسانیەكان. دەوڵەت لە سێ‌ دەسەڵات خۆی ئەنوێنێت: (دەسەڵاتی یاسادانان، دەسەڵاتی جێبەجێكردن، دەسەڵاتی دادوەری).

دەسەڵاتی دادوەری سێهەم دەسەڵاتی دەوڵەتە، ئەویش دوا بەدوای یاسادانان و جێبەجێكردن، ئەوەیش لە زۆربەی زۆری وڵاتانی ئێستای پێشكەوتوو و دیموكراسیەت، ئەو دەسەڵاتە لقێكی دەوڵەتە لە سێ‌ لقەكەی كە سێكوچكەیەكی سیتەمی دەزگای دامەزراو پێكدەهێنن.

دەسەڵاتی دادوەری بەرپرسە لە راڤەكردنی فەرمی یاساكانی وڵات، ئەوەی كە لە دەسەڵاتی یەكەم "پەرلەمان" دایدەڕێژێت و دەسەڵاتی دووهەمیش "حكومەت" جێبەجێی دەكات. هەر ئەو دەسەڵاتەشە كە بەرپرسە لە وەدیهێنانی داد و داپەروەری لە وڵات، لێپرسراوی یەكەمە لەبەردەم رێڕەو و لاسایی قەزایی نیشتیمان و پەسەند و درووست و راستی یاسا و بڕیارەكان، هەر دەسەڵاتی داوەریش بەرپرسی یەكەم و دواهەم و ناوەڕاستەمی (قەزا و قازی و قەزاوەت)ە.

قەزا و قازی و قەزاوەت مێژینەیەكی دوور و كۆنیان هەیە لە لاپەڕەكانی بوونی مرۆڤایەتی، هەر لەو كات و ساتانەی كە مرۆڤەكان هەست و نەستی بەیەكەوە ژیانیان جوڵا، ئیتر وەك بەهۆی ژیانی كۆمەڵایەتی و بەروە پێش چوونی بیر و هزری كۆمەڵگا ئەوسا جیاوازی و جیاكاری و را رای و ناكۆكی درووست دەبێت، سەرەتا زمانی باز و هێز و ماسولكە بەكار بوو، بەڵام هێدی هێدی دوای بە عەقڵانیبوونی كۆمەڵگا دەزگایەكی تایبەت دادەمەزێت كە كەسێك تیایدا سەربپەرشت و بڕار بەدەست ئەبێت، لایەنی ناكۆك و گرفتار بەیەكەوە ئامادە دەكرێن، دواجار كەسی بەرپرس هەندێ‌ وتە و شایەد و بەڵگە ئەبینێت و ئەبیستێت، دواجار بڕیاری چاراەسەری دەرئەچێت و هەردوو لایەن بە ماف و ئەركی خۆیان ئەگەن، دواتر دەزگا و شوێنەكە ناوئەنرێت بە (قەزا یان دادگا) و ئەو كەسە بەرپرس و خاوەن بڕیارەیش كە دواقسەی لەدەستە ناو ئەنرێت بە (قازی یان دادوەر) و ئەو بڕیار و ئیجرائەتە شیكلی و فەرمی و وەرگرتنی بەڵگە و پێدان و لێسەندنەوەی ماف و ئەركە كانیش دەوترێت (قەزاوەت یان دادبینی).

قەزا، دەزگایەكی مەدەنی سەربەخۆی ئازاد و دەسكراوەیە بەپێی یاسا، بە سیمبوڵی داد و دادپەروەری دێتە شومار لە نێو كۆمەڵانی خەڵك، تیایدا بڕیار دێتە بوون لە نێوان دوولایەنە دژ بەیەكە كە (داواكار و داوالێكراو) یان (دادخواز و تۆمەتبار)، هێمای قەزا خۆی ئەنوێنێت لە تەرازووی دادپەروەری لەژێر رۆشنای یاساكانی وڵات، بەگشتی قەزا یان دادگاكان لەوڵات بەسێ‌ پلیكانی لەخوار بەرەو سەر دەسپێئەكات: دادگای بەرایی، دادگای تێهەڵچوونەوە، دادگای پێداچوونەوە یان دەگوترێت دادگای باڵا لەهەندێك لە وڵاتانی جیهانی ئیمڕۆ. دادگای تایبەتیش هەیە لە زۆرێك لەوڵاتان بەمەبەستی یەكلاكردنەوەی كێشە و گرفتەكانی نێوان هاوڵاتی و دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت) كە بەم قەزایەش دەگوترێت (قەزای ئیداری یان دادگای كارگێری)، و لەشكری سەربازیش قەزای تایبەتی خۆی هەیە، بەڵام ئەوەی شایەنی هێماكردن بێت ئەوەیە كە سیستەمی دادوەری و قەزائی لە وڵاتێك بۆ وڵاتێكی تر جیاوازە، و هەر وڵات و نیشتمانێكیش فەلسەفە بۆچوون و تیۆری تایبەت بەخۆیەوە هەیە لەو بارە كە لەئاوانیتر جیاوازە.

قازی، یان دەگوترێت دادوەر یان حاكم، كەسایەتیەكی مەدەنی سەربەخۆ و خوێنەوارە, بێ لایەن و ئازاد و سەربەستە، پسپۆرە لە پرنسیپ و بنەماكانی یاسا و بڕیاردان، سینە فراوان و تێگەیشتووە لە بنج و بناوانی پرس و باس و خواسەكان، پاك رەوشت و بەرز كەسایەتیە لە نیۆ كۆمەڵگا، درەنگ هەڵچووە لەكاتی توڕەبوون لە نێوەندی دادبینیەكان، چاو نەترس و دلێرە بەرامبەر بەو كەسان و لایەنانەی كە هەڕەشە لە بڕیارەكانی ئەكەن، لە نێو ریزی ئەهلی رامان و تێفكرین لە روودا و پرسەكان دێتە شورمار كردن، گوێگر و خۆبەكەم زانە بەرامبەر بە لایەنەكانی داوا، فریونەدراوە بەرامبەر بە فرمێسكە تیمساحیەكانی ئەهلی فێڵ و تەڵەكەبازییەت، بڕیار و حەق و رەقە رەەنگە جار و باریش یان زۆربەی جارەكان بڕیارەكان تاڵ بێت بەڵام دەرئەنجام شیرین و بەسوودە بۆ كۆمەڵگا و مەدەنیەت و دادپەروەییەت، قازی سەر بە هیچ لایەنێكی حیزبی نیە، دەمارگیر و نەتەوەپەرست و رەگەز پەرست نیە. ئا پێویست قازی یان دادوەر هەموو ئەو سیفەتانەی تیادا هەبێت، و نەبوونی یەك لەم سیفەتانە قازییەكی كامڵ و تەوا نیە.

كاتی خۆی قازی پیاوی ئاینی بوو, یان ژێر دەستەو كاسەلێسی بەرس و حاكمی وڵات بوو, بەڵام ئێستا لە سایەی جیاكاری دەسەڵاتەكانی وڵات، قازی بە هۆی بڕوانامەیەكی زانستی یاسای و پسپۆری و شارەزای و خزمەتی قەزائی لەلایەن دەسەڵاتی سێهەم واتە دەسەڵاتی دادوەری دەكرێت بە قازی، ئەمەیش لە وڵاتێك بۆ وڵاتێكی تر جیاوازە.

قەزاوەت، یان دەگوترێت دادبینی، هەموو ئەو مەڕاسیم و ئیجرائەت و شكل و ناشەكڵی و فەرمی و نافەرمیانەیە كە دێت ئەنجامدان لە پێناو لەدایك بوونی بڕیارێكی دادپەروەر و چارەسەری گونجا و بۆ كەیسەكان، سەرەتا بەپێی كتێبە ئاسمانیەكان ئاینە زەمینیەكان قەزاوەت ئەكرا لە وڵات، بەڵام ئێستا بەهۆی یاسا دانراوەكان دەسەڵاتی یاسادانان ئەنجام ئەدرێت، بەپێی ئان و سات و جێگا و مەكانەكان بەردەوام لە گۆڕاندایە، قەزاوەت شتێكی رێژەییە، شتێك نیە بگوترێت قەزاوەتی رەها، وەڵی ورد و عەقڵانیەت و لۆژیكیەتی یاساكانی وڵات فاكتەرێكی زۆر گرنگ و كارێگەرن بۆ زیاد بوونی بڕی رێژەی دادپەروەری قەزاوەت، شان بەشانی زیرەكی و لێهاتووی قازییەكان بۆ هەڵسوراندی قەزاوەت لە قەزا.

قەزاوەت ماوەی جیا جیای هیە بۆ لەدایك بوون و گەیشتن بە دەرئەنجامەكانی، بەپێ‌ بابەت و لایەن و رێككەوتن و كەسایەتیەكان ئەو ماوانە درَێژ و كورت ئەبنەوە، گرنگ ماوە و كات نیە دەرهەق بە داد و دادپەروەری، بەڵكو گرنگ ئەنجام جێبەجێكردنی یاسا تایبەتیەكانە لە شوێنە تایبەتیەكان.