حەسەن مستەفا                                                                                                                                                                       

سەرنووسەری گۆڤاری دادگـــەری

 

 

یەكەم/ دەروازیەكی تیۆریی‌و مێژوویی سەبارەت بە ناساندنی كۆمەڵناسیی یاسایی

 

زانستی"كۆمەڵناسیی یاسایی Sociology Of Law " زانستێكی نوێیەو سەرەتای پەرەسەندنی دەگەرێتەوە بۆ كیشوەری ئەوروپا. ئەو زانایانەشی كە بایەخیان بەم زانستەداوە لە بنەچەدا ئەوانەبوون كە شارەزاییان لە پیشەی یاساداشهەبووە وەكو (پارێزەران، یاساناسان، دادوەران...)، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ‌ لە كۆمەڵناسان بایەخیان بە نووسین‌و لێكۆڵینەوە لەم زانستە داوە لە نێوانیشیاندا فەیلەسوف‌و كۆمەڵناسی ناوداری فەرەنسی (امیل دوركهایم David Émile Durkheim ( كە لە تێراوانیەكانیدا زانستی یاسای بۆ چەند بەشێكی جیاواز پۆلێن كردووە، مەبەستیش لەم پۆلینكردنە لێكۆڵینەوە بوو لە پەیوەندیی دیالێكتی نێوان یاسا و كۆمەڵگە، بە بۆچوونی " دوركهایم " یاسای سزادان ئەو یاسابووە كە لە كۆمەڵگە سەرەتاییەكاندا بەدی دەكرا، لەكاتێدا یاسای گەراندنەوەی رێز بۆ مرۆڤ ئەو یاساییە كە لە كۆمەڵگە پێشكەووتوەكان بەدی دەكرێت، ئەم كۆمەڵناسە پرس‌و باسەكانی پەیوەست بە كۆمەڵناسی یاسایی وەك " هاوسەرگیری‌و توندوتیژییەكانی خێزانی " لە چوارچێوەی زانستی كۆمەڵناسی ئاماژە پێكردووە پاڵپشت بە تیورەكانی " تقسیم العمل الاجتماعی De la division du travail social (ساڵی  1893), و قواعد المنهج السوسیولوجیLes Règles de la méthode sociologique (ساڵی 1895). 

زانای ناواداری ئەڵمانی ( ماكس ڤیبەر Maximilian Carl Emil Weber) بایەخێكی زۆری داوە بە بابەتەكانی یاساو ئابووری، ئەم بایەخ پێدانەشی پاڵی پێوە ناوە كە شرۆڤەكردنێكی زانستیانەی " سیستەمە كۆمەڵایەتییەكان " بكات، هەر بۆیە بە یەكێك لە دامەزرێنەرەكانی " زانستی كۆمەڵناسی" سەردەم‌و لێكۆڵەری كارگێری گشتی لە دەزگا حكومییەكانی وڵات دادەنرێت كە ناسراوە بەبیرۆكەی (بیرۆكراسی  bureaucracy)‌و لە كتیبە بەناوبانگەكەی بەناوی " ئەخلاقی پرۆستانتی‌و روحی سەرمایەداری - Die protestantische Etik und der Geist des Kapitalismus - 1904 " خراوەتەڕوو. ئەم زانا ئەڵمانیە بەشێوازێكی زانستیانەی لێكۆلینەوەی لە پەیوەندی دیالێكتی نێوان یاسا‌و لایەنە جیاوازەكانی كۆمەڵگە كردووە، لە پەرتووكەكەی بە ناوی " ئابووری و كۆمەڵگە Wirtschaft und Gesellschaft) بەشێكی تەواوی تەرخانكردووە بۆ سروشتی ئەقڵگەرایی ‌و رۆڵی یاسا لە پرسە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگە. سەرەڕای بوونی ژمارەیەكی دیكەی یاساناس‌و كۆمەڵناس‌و بیریاری ئەوروپی كە پسپۆرن لە زانستی یاساو كۆمەڵناسی باسیان لە زانستی كۆمەڵناسی كردووە، لەوانە زانای كۆمەڵناسی بەرەگەز فەرەنسی‌و نەژاد رووسی (جۆرج كیرفچ Georges Gurvitch) كە پەرتووكە بەناوبانگەكەی بەناوی (كۆمەڵناسیی یاسایی) لە ساڵی 1924بڵاوكردەوەو  بەهۆیەوە ئەم زانستە پەرەسەندنی زۆری بەخۆیەوە بینی.

بەخوێندنەوەو سەرنج‌و تێروانینەكان، دەرئەكەوێت كە زۆرینەی ئەم بیریار‌و كۆمەڵزانانە لەسەر یەك خاڵ هاوڕان، ئەویش ئەوەیە كە نۆرم‌و سیستەمە یاساییەكان وەك بەشێك لە كۆمەڵگە هەژمار دەكرێن‌و پەیوەندییەكی ریشەیی‌و نەپچراو لەنێونیاندا هەیە، بەشێوەیەك هەر گۆڕانێك لە هەر كامیان رووبدات هەر دەبێت رەنگدانەوەی لەسەر بەشەكەی تر هەبێت. بەو مانایەی یاسا ئامرازێكی گرنگە لە ئامرازەكانی دیسپلینی كۆمەڵایەتی، چونكە پەیوەستە بەو سیستەمە فكری‌و ئەخلاقی‌و داب‌و نەریتانەوە كە كۆمەڵگە پشتیان پێ دەبەستێت. 

هەندێ‌ لە شارەزایانی زانستی كۆمەڵناسیی یاسایی ئاماژە بەوە دەكەن كە زانستی كۆمەڵناسیی یاسایی پەیوەندی راستەوخۆی بە زانستی شەریعەتە (رێسا ئاینییەكان)ەوە هەیە، ئەم راستیەش لەكۆندا زۆرینەی كۆمەڵگەكانی جیهانی بەروونی پێوەداربوو، بەڵام پەیوەستبوونی ئەم زانستە بە نۆرمە ئاینییەكان لە رۆژئاوا كاڵبوونەوەی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە، بەجۆرێك لە هەندێ‌ وڵاتدا رێسا ئاینییەكان وەك سەرچاوەی گرنگی یاساكان هەژمار ناكرێت، بەڵام لە كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی بەدرێژایی مێژوو و تاكو ئیستاش هەیمەنەی رێسا ئاسمانییەكان بەسەر نۆرمە یاساییەكان‌و زانستی كۆمەڵناسیی یاساییەوە دیارە، بەڵام ئەمە دەڵالەت لەوە ناكات كە كۆمەڵناسیی یاسایی خودی شەریعەت بێت، چونكی دونیابینی‌و پێشكەوتنەكانی سەردەم وایكردووە نۆرمە یاساییەكان لە هەژموونی باڵادەستی دەقە ئاینییەكان خۆیان بخزێنەدەرو ئیدی لەو چوارچێوە دینییە ئەبستراكتە خۆیان رزگار بكەن.

دیراسەكردن‌و لێكۆڵینەوە لە سیستەمەكانی كۆمەڵایەتی پەیوەست بە یاساكان، دەبێتە دەستپێك‌و سەرەتایەك بۆ كۆمەڵناسیی یاسایی، وەڵی بواری كۆمەڵناسیی یاسایی زۆر فراوانترە لە لە بواری زانستی یاسا، چونكە لێكۆڵینەوە لە پەیوەندی نێوان سیستەمەكانی یاساو سیستەمەكانی دیكەی وەكو (سیستەمی ئابووری، سیستەمی سیاسیی، سیستەمە كۆمەڵایەتییەكانی وەك خێزان‌و پرۆسەی هاوسەرگیری‌و پەیوەندی خزمایەتیش) دەگرێتەخۆ. ئەگەرچی هەندێ‌ پسپۆری یاسایی لێكۆڵینەوەیان لەسەر زانستی كۆمەڵناسیی كردووە لەوانە (ماكس كلمان) لە ساڵەكانی (1955 و 1965)، لێ ئەم زانستە لە كۆمەڵگەی رۆژئاهەڵاتی بە گشتی‌و كوردستان بەتایبەتی زۆر نامۆیە، بەجۆرێك بابەتەكانی ئەم زانستە خراونەتە نێو بابەتگەلێكی یاسایی‌و كۆمەڵایەتییەوەو وەك زانستێكی سەربەخۆی تەركیزی نەخراوەتەسەر.

تێرمی زانستی "كۆمەڵناسیی یاسایی Sociology Of Law " وەك هەر یەك لە تێرمەكانی تری زانستی یاساو كۆمەڵناسیی، ناساندن‌و پیناسەكردنی ئالۆزەو بە ئاسانی ناتوانرێت بخرێتە چوارچێوەیەكی دیاریكراوەوە، چونكە ئەم زانستە زادەی ئاویتەبوونی دوو زانستی سەربەخۆن‌و لە هەناوی پرسەكانی نێو كۆمەڵگە بەدەر ئەكەوێت، بەڵام لەگەڵ ئەم ئالۆزیەش هەندێ‌ پێناسەو ناساندن بۆ زانستی كۆمەڵناسیی یاسایی خراونەتەڕوو. بەشێوەیەكی گشتی (زانستی كۆمەڵناسیی یاسایی) بریتییە لە " دیراسەكردنی یاساو سیستەمە یاساییەكانی لەروانگەی رێكخستن‌و دیسپلینی كۆمەڵایەتی "، بەو مانایەی ئەم زانستە لقێكە لە لقەكانی زانستی كۆمەڵناسی كە دیراسەی یاسا دەكات وەك سیستەمێكی كۆمەڵایەتی جێگیرو كاراو گاریگەر لە رێخكستنی كۆمەڵگە. ئەم زانستە وەكو سیستەمێكی كۆمەڵایەتی رۆڵێكی گرنگی هەیە لە دارشتنی یاساكانی پەیوەست بە سێكتەرە كۆمەڵایەتییەكان جێبەجێكردنی دەقە یاساییەكان لە ئەرزی واقیعدا لە پێناو هێنانەدی ئامانج‌و فەلسەفەی یاساكە كە دادپەروەریی كۆمەڵایەتییە.

 

دووەم/ خێزان لە روانگەی كۆمەڵناسیی یاسایی (دەقە یاساییەكانی پەیوەست بە رێكخستنی خێزان لە كوردستان) 

خێزان ئەو مەسەلە گشتییە لەهەر گۆشەنیگایەكەوە بۆی بڕوانیت، بەهەر فەلسەفەو میتۆدێكی مەعریفە ڕاڤەی بكەیت، بەهەر شێوازو زمانێك لێی بدوێیت، هەر بوارو لایەنێكی لێكبدەیتەوە، سەرنج لەهەر قۆناغێك لە قۆناغەكانی بدەیت‌و .... بتەوێت‌و نەتەوێت، ڕاستەوخۆ بێت یاخود ناڕاستوخۆ، لەگەڵ باسكردنی دیاردەیەكی جیهانیدا باس لەخۆت‌و نزیكترین كەسەكانی دەوروو پشتت دەكەیت‌و بەژیانی ئاسایی‌و كێشە‌و گرفتەكاندا دەچێتەخوارەوە. هەر ئەمەیە وات لێدەكات بە تاسەوە بەدوایدا بچیت‌و خۆشی لە ماندوو بوونی وەربگریت كە ڕەنگە لە پانتاییەكانیدا بێنە ڕێگات. زاناو بیرمەندان هەر لە كۆنەوە تا ئەمڕۆ گرنگی زۆریان بە لێكۆڵینەوەی كاروبار خێزانداوە. ئەمەیش بەهۆی ئەو گرنگیەی كە خێزان لە ژیانی كۆمەڵایەتی دەیگێرێت. هەندێك لە بیرمەندان پێیان وایە توندو تۆڵی‌و تەندروستی كۆمەڵگەو هێمنی ئەو دامەزراوەیە، پەیوەندییەكی بەهێزی بە بوونی خێزانی تەندروستەوە هەیە. هەروەك چۆن داڕمانی ژیانی كۆمەڵایەتی لەهەر كۆمەڵگەیەكدا بەهەمان شێوە پەیوەستە بە هەڵوەشان‌و لێكترازانی خێزانەكان. 

زاراوەی خێزان (family) یەكێكە لە پرۆسە ئالۆزەكانی نێو زانستە مرۆڤایەتییەكان، بە جۆرێك ناساندن‌و رێككەوتن لەسەر پێناسەیەكی دیاری كراوە كارێكی پر مەشقەت‌و گرانە، چونكە زۆرێك لە پسپۆران بە گوێرەی بارودۆخی كۆمەڵگە ئەم سێكتەرە ئەناسێنن. هەر یەكە لە زانایانی زانستی كۆمەڵناسیی (ئۆكبیرن William Fielding Ogburn )ی ئەمریكی ‌و ( Meyer Francis Nimkoff) وەها پێاسەی خێزان دەكەن، كە گوزارشتە لە رێكخراوێكی تاڕادەیەك بەردەوام‌و هەمیشەیی، لە ژن‌و مێردو منداڵ یاخود بێ منداڵ پێكدێت، ئەمانە پەیوەندگەلێگی بەهێزو پتەو بەیەكەوە دەیانبەستێتەوەكە پشت ئەستورە بە بەستەوەرەی خوێن‌و هاوسەرێتی‌و چارەنووسی هاوبەش. هەر یەكە لەم بیرمەندە دەستەواژەی تارادەیەك بەردەوامیان بۆ خێزان بەكارهێناوە، چونكە مەسەلەی لێكجیابوونەوەی خێزان مەسەلەیەكی چاوەراونكراوەو بەهۆی بە یەكەوە نەژیانی هاوسەران لێكجیابوونەوەی خێزانە لە هەندێ‌ حالەتدا چارەسەرە بۆ كێشەكانیان. زۆرێكی تر لە بیرمەندان  وەك ( مەكایفەر و بیرجس‌و لوك) خێزان وەك یەكەیەكی بونیادی ئەناسێنن كە لەژن‌و پیاوێك پێكدێت، كە چەند پەیوەندییەكی روحانی توندو تۆل بە منداڵ‌و خزمەكانیانەوە دەبەستێتەوە.  

 پرسی رێكخستنی خێزان لەروانگەی تێكستە یاساییەكان، بە یەكێك لە گرنكترین پرسەكانی نێو زانستی كۆمەڵناسیی یاسایی دادەنرێت، زۆرێك لە شارەزایانی ئەم زانستە بەوپەری بایەخەوە رێكخستنی خێزان‌و لێكەوتەكانی ئەخەنە ژێر نەشتەری لێكۆڵینەوەو لێوردبوونەوە، ئەمەش لەرێگەی دیراسەكانی رێكخستنی خێزان لە روانگەی بنەماكانی زانستی كۆمەڵناسیی‌و فۆرمەلەكردنی لە زانستی یاسادا، پاشانیش چارەكردنی لێكەوتە گرفتە كۆمەڵایەتییەكان لە ئەرزی واقیعدا. بۆیە زۆرێك لە وڵاتان لە رێگەی چەند یاساییەكەوە بابەتەكانی كۆمەڵناسیی یاسایی بەگشتی‌و پێكهێنانی خێزان بەتایبەتی دەخەنە چوارچێوەیەكی یاسایی‌و لەرێگەی یاساوە حوكمی كێشەو گرفتەكانی نێو كۆمەڵگەی پێ ئەكرێت. چونكە سروشتی ژیانی مرۆڤ وایە هەر لەو كاتەی لەگەڵ تاكەكانی خێزان‌و دەورووبەری ژیا، ئیدی ناكۆكی‌و كێشمەكێش لە نێوانیان دروست دەبێت، كە یەكێكیان دەیەوێت ماف بخوات ئەوەی تر دەیەوێت ماف وەربگرێتەوە. هەر بەهۆی ئەم ناكۆكیانەی ناو كۆمەڵگە، سەرنجام ناو خێزانیش دەگرێتەوە،  چونكە خێزان بەشێكی سەرەكی پێكهێنەری كۆمەڵگەیە. بۆیە مەسەلەی رێكخستنی خێزان‌و دیاردەی توندوتیژی ناو خێزانیش دیاردەیەكە لە گۆمەڵگە سەرەتاییەكان بوونی  هەبووە، لەسەردەمی ئێستاش كە ژیانی شارستانی‌و هاوچەرخە ئەم دیاردەیە هەر ماوەو هەر دەمێنێت. ئەمە سەرەڕای ئەوەی كەوا لە یاساشدا رێكخستن‌و بۆ پێكهێنانی خێزان تاكو لێكجیابوونەوەو تەنانەت توندوتیژیەكانی خێزانیش خراونەتە نێو قالبی یاساییەوە، بەڵام كاریگەری زۆربەی داب‌و نەریتە فەرمی‌و نافەرمییەكان بوونەتە هۆكاری ئەوەی كەوا تاكەكانی خێزان بە هەردوو ڕەگەزەكەیەوە دووچاری هەڵوەشانەوەی خێزانی‌و دیاردەی توندوتیژی ببنەوە، لەم توندوتیژیانەش ڕەگەزی مێینە لەهەر قۆناغێكی تەمەنیدا پشكی شێری بەركەوتووە لە زیان‌و توندوتیژییەكان.

لە پێناو رێكخستنی خێزان‌و ڕێگەگرتن لەپەرەسەندنی دیاردەی توندوتیژییەكان، دەسەڵاتی یاسادانانی كوردستان (پەرلەمانی كوردستان) لەبەرواری 21/6/2011، یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی لە هەرێمی كوردستان ژمارە(8)ی ساڵی 2011ی دەركرد. ئەم یاسایە مشتومڕو قسەو باسێكی زۆری لە نێوان پیاوانی ئاینی‌و یاسازانان هێناكایەوە كەوا هەندێكیان ئەم یاساییان رەت دەكردەوەی بەو پاساوەی كە بڕگەكانی یاساكە پێچەوانەی ئەحكامەكانی شەریعەتی ئیسلامیین، بە پێچەوانەشەوە هەندێكیان پەسەندی یاساییەكان كردوو و بە یاسایەكی گرنگ‌و پێویستیان لەقەلمدا. بەڵام دوای بلاوكردنەوەی یاساكە لەبەرواری 11/8/2011خرایە واری پراكتیزكردن‌و ئیستاش ئەم یاسایە لە دادگاكانی هەرێمی كوردستان كاری پێدەكرێت. 

ئەگەر چی یاسای تایبەت بە رێكخستنی ئەحكامەكانی خێزان بریتییە لە (یاسای باری كەسی هەموار كراو لە كوردستان) بەڵام لەم نووسینە زیاتر فۆكس دەخەینەسەر برگەو ماددەكانی یاسای توندوتیژی خێزانی‌و هەندێ‌ لە برگەو ماددەكانی ئەخەینە ژێر نەشتەری رەخنەو لێوردبوونەوە بە پشت بەستن بە میتۆدە زانستییەكانی وەك (رەخنە بە مانای زانستیەكەی: كریتیسیزمcriticism )، (ڕاڤەو شرۆڤەی یاسایی legal explanation).

 

- لە یاسا بەركارەكانی هەرێمی كوردستان پرسی پەیوەست بە خێزان رێكخراون، بەڵام گرنگترین و تایبەتمەندترین یاسا بریتین لە مانەی خوارەوە:

 یەكەم/ یاسای باری كەسیەتی ژمارە (15)ی ساڵی (2008)ی هەمواركراوی هەرێمی كوردستان.

دووەم/ یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی لە هەرێمی كوردستان ژمارە (8)ی ساڵی 2011.

 

شرۆڤەكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ژمارە (8)ی ساڵی 2011 لە هەرێمی كوردستان، لە روانگەی میتۆدەكانی كۆمەڵناسیی یاسایی:

لە 21 – 6 -2011 پەرلەمانی كوردستان یاساكەی دەریكرد، لە واقایعی كوردستانی ژمارە (132) لە 11 – 8 – 2011 بلاوكراوەتەوە‌و (10) ماددە پێكهاتووە. لە گرنگترین هۆیە پێویستییەكانی دەركردنی ئەم یاساییە بریتین لە (رێكخستن‌و فۆرمەلەكردنی ئەرك و مافی تاكەكانی خێزان، كاڵكردنەوەو قەدەغەكردنی توندوتیژی خێزانی‌و وەرگرتنی ئیجرائاتی یاسایی دژی ئەنجامدەران).

ماددەی یەكەم: چەمك و پێناسەكان

برگەی (2): مەبەست لە خێزان (كۆمەڵە كەسێكی سروشتین پەیوەندی هاوسەرگیری یان خزمایەتی پێكەوە دەیانبەستێتەوە تاوەكو پلە چوار و هەر كەسێك لەوانەی بە یاسا خراونەتە پاڵ خێزان).

بە گوێرەی ئەم ناساندنە، خێزان تەنها كورت نەكراوەتەوە لە (ژن ‌و پیاو و منداڵەكان) بەڵكو چوارچێوەی خێزان فراونتر كراوە، بەوەی خزم‌و كەسانی دەورپشتی خێزان كە بەهۆی خوێن‌و پشت یان پەیوەندی خزمایەتی بە یەكەوە بەستراون خراونەتە نێو چوارچێوەی خیزان، چونكە لە كۆمەڵگەی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بە جۆرێك بەهێزن زۆرجار بەهۆیەوە دەستێوەردانی دەورووبەری‌و كێشە كۆمەڵایەتییەكانی لێوە دروست دەبێت، بۆیە خزمانی تاكو پلەی چواریش حوكمەكانی یاساكەیان لەسەر جێبەجێ دەبێ.

بڕگەی (3): توندوتیژی خێزانی (هەر كردارێك یان وتەیەك یان هەڕەشەكردن لەسەر بنچینەی جۆری كۆمەڵایەتی لەچوارچێوەی هاوسەرگیری‌و خزمایەتی تاكو پلە چوار و ئەوانەی خروانەتە پاڵ خێزان بە یاسا كە ئەشێت زیانی جەستەیی، جنسی، دەروونی بگەیەنێت و ماف ‌و ئازادییەكانی دابماڵێ)‌. 

لەم بڕگەیەدا، یاسادانەر پێناسەی توندوتیژییەكانی خێزانی كردووە بە بەكارهێنانی كۆمەڵێك دەستەواژەی مەتاتی كە شیاوی تەفسیری جۆراوجۆر و لە خۆگرتنی زۆرترین كردارە توندوتیژییەكانن، هەر وەك لە ماددەی (2)ی یاساكە كردارە تاوانییەكانی پەیوەست بە توندوتیژی خێزانی بە شێوەی نموونە (علی سبیل المیپال) دیاریكردوون.

بڕگەی (4): دادگا ( دادگای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزان). 

بە گوێرەی ئەم بڕگەیە لە كێشە خێزانییەكانی پەیوەست بە یاسای توندوتیژی خێزانی، دادگای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی تایبەتمەند دەبێت بە بینینی دۆسیەكە، ئەمەش هەنگاوێكی گرنگ‌و پێویستە بەومەرجانەی ئەم دادگا لە قەزاو ناحییەكان بوونی هەبێت‌و ستافی دادگاكە لە دادوەرانی شارەزا لە زانستی كۆمەڵناسی‌و دەروونناسی‌و هەروەها دەستەیەكی راوێژكاری پێكهاتوو لە كۆمەڵناسان‌و دەروونناسان لە هەردوو رەگەزی پیاو و ئافرەت، ئەمەش یارمەتیدەر دەبی لە چارەكردنی گرفتەكان بەشێوەیەكی مەدەنی‌و پاڵپشت بە بنەما زانستییەكانی كۆمەڵناسی‌و دەروونزانی.

ماددەی دووەم:

 یەكەم: قەدەغە دەكرێت لەسەر هەر كەسێك وابەستەی پەیوەندی خێزانی بێت توندوتیژی خێزانی ئەنجام بدات لەوانەش توندوتیژی جەستەیی‌و جنسی‌و دەروونی لە چوارچێوەی خێزان، ئەم كردارانەی لای خوارەوە وەك نموونە بە توندوتیژی خێزانی دادەنرێن:

1- زۆرلێكردن لە هاوسەرگیری، بە هەمان شێوە لە ماددەی (9) بڕگەی (1 و 2) لە یاسای باری كەسی.  (2-5 ساڵ)- (3-10ساڵ) یاسای باری كەسی هەمواركراوی هەرێمی كوردستان ئەم كردارە بە تاوان هەژمار كراوە، لەم حالەتە سزای كامە یاسا قورستر بێت، پێویستە دادوەر ئەو سزایەی لەسەر جێبەجێ بكات.

2- هاوسەرگیری ژن بە ژن و بە شوودانی بچووك.

3- بە شوودان لە بڕی خوێن.

4- تەڵاقدانی بە زۆر.

5- بڕینی پەیوەندی خزمایەتی.

6- زۆر لێكردنی مێرد لە ژنەكەی لەسەر لەشفرۆشی‌و داوێن پیسی كردنە پیشە.

7- خەتەنەكردنی مێینە.

8- ناچاركردنی تاكەكانی خێزان لەسەر وازهێنان لە فەرمانبەریەتی یان كار بەبێ رەزامەندی خۆیان.

9- ناچاركردنی مناڵان لەسەر كاركردن‌و دەرۆزەكردن‌و وازهێنان لە خوێندن.

10- خۆكوشتن بە كاریگەری توندوتیژی خێزانی.

11- لەباربردن بە كاریگەری توندوتیژی خێزانی.

12- لێدانی تاكەكانی خێزان‌و مناڵان بە هەر بیانۆیەك بێت.

13- ریسواكردن‌و جنێودان، هەروەها جنێودان بە كەس‌و كارو بەكەم تەماشاكردنیان، پیادەكردنی گوشاری دەروونی لەسەری‌و پێشێلكردنی مافەكانی‌و بە زۆر سەرجێ كردنی هاوسەریەتی.

یەكەم: توندوتیژییەكانی پەیوەست بە پرۆسەی هاوسەرگیری: زۆر لێكردن‌و رێگریكردن لەچوونە پرۆسەی  هاوسەرگیری ‌و هاوسەرگیری ژن بەژن‌و بەشودانی بچووك‌و بەشودان لە بڕی خوێن، تەڵاقدانی بەزۆر، بڕینی پەیوەندی خزمایەتی: هەموو ئەم جۆرە هاوسەرگیریانە بە گوێرەی ئەم یاسایە قەدەغەكراون‌و هەركەسێكیش ئەنجامیان بدات دووچاری سزای یاسایی دەبنەوە، بەتایبەتی دیاردەی زۆرلێكردن لە كچان یاخود رێگری لێكردنیان لەوەی بەرەزامەندی‌و ئارەزووی خۆیان هاوسەری ژیانیان هەڵبژێرن، هەر دایك‌و باوك و خزم كەسێكی تر ئەم كارە بكات ئەوا دووچاری سزای یاسایی توند دەبنەوە، چونكە هاوسەرگیری پرۆسەیەكی پیرۆزی ئارەزوومەندانەیەو پێویستە رێز لە ویست‌و ئیرادەی هەردوو لایەنەكە (كچ ‌و كور)ەكە بگیریت، چونكە ئەگەر بە زۆر بیانخەنە پرۆسەی هاوسەرگیری ئەوا لە داهاتوو دووچاری كیشەی كۆمەڵایەتی‌و تەڵاق دەبنەوە، هەر بۆیە فەیلسوف "جین ئۆستن" لەبارەی هاوسەرگیری بەزۆر دەڵێت " مرۆڤ دەتوانێت بەرگەی هەموو شتێكی خراپ لە ژیاندا بگرێت، جگە لە شووكردن بەبێ خۆشەویستی نەبێت". بە هەمان شێوە فەیلسوفی روحانی مەزن "ئۆشو Osho" ئەفەرموێت (كاتێك تەڵاق لەسەر ڕووی زەوی نامینێت، كە كچ و كوڕەكان بە خواستی یەكدی هۆگری یەكتربن، خۆشیان خوازیاری هاوسەرگیری بن).

دووەم: توندوتیژییەكانی تری خێزانی: زۆر لێكردنی مێرد لە ژنەكەی لەسەر لەشفرۆشی‌و داوێن پیسیكردنە پیشە _ خەتەنەكردنی مێینە، ناچاركردنی تاكەكانی خێزان لەسەر وازهێنان لە فەرمانبەریەتی یاخود كار بەبێ‌ ڕەزامەندی خۆیان، ناچاركردنی منداڵ لەسەركاركردن‌و دەرۆزەكردن‌و وازهێنان لە خوێندن،  خۆكوشتن بە كاریگەری توندوتیژی خێزانی، لەباربردنی كۆرپە بە كاریگەری توندوتیژی خێزانی، لێدانی تاكەكانی خێزان‌و منداڵان بەهەر بیانوویەك، ڕیسواكردن‌و جنێودان بەخۆی و بە كەس‌وكارو بەكەم تەماشاكردنیان‌و ئازاردان‌و پیادەكردنی گوشاری دەروونی لەسەری‌و پێشێلكردنی مافەكانی‌و بەزۆر سەرجێیی كردنی هاوسەرێتی.

 

- چۆنیەتی جوڵاندنی داوای سزایی‌و سكاڵا تۆمار كردن، ماددەی (2) بڕگەی سێیەم:

1- داوا دەجولێنرێت لە كێشەكانی توندوتیژی خێزانی لە لایەن زیان لێكەوتوو یان ئەوەی بەپێی یاسا لە جێگای ئەوهەڵدەستێت بە هەوڵدان كە پێشكەش دەكرێت بە دادگا یان لێكۆڵەر یان بەرپرسی بنكەی پۆلیس یان داواكاری گشتی.

2- كارمەندانی بواری تەندروستی‌و پەروەردەو بنكە فەرمییەكان بۆیان هەیە هەواڵ بدەن بۆ یارمەتیدانی قوربانیانی توندوتیژی خێزانی. 

بە گوێرەی ئەم بڕگەیە، تاوانەكانی توندوتیژی خێزانی لە چوارچێوەی تاوانەكانی مافی كەسی هەژماركراون كە خاوەن ماف دەسەڵاتی تۆماركردنی سكاڵای هەیە، چونكە مەبەست لەو كەسەی هەڵدەستێت بە  ئاگاداركردنەوەی دادگا یاخود لێكۆڵەری گشتی یانیش  بنكەی پۆلیس‌و داواكاری گشتی كەسێكە بەشێوەی یاسایی شوێن گرەوەی خاوەن ماف‌و تاوان لێكراو بێت وەك پارێزەر لەرێگەی وەكالەت. لەم بڕگەیەدا یاسادانەر سەركەوتوو نەبووەو ناتوانرێت ئامانجی یاساكە بپێكرێت كە نەهێشتنی تاوانەكانی توندوتیژی خێزنین، ئەگەرچی ئەم بڕگەیە بۆ ئەوەی دانراوە كە نابێت لایەنی پەیوەندار دەست وەربداتە مافە كەسییەكان‌و كێشە خێزانییەكان، بەڵام لەم تاوانەدا ئەم پاساوە لۆژیكی نییە، چونكە قوربانیانی توندوتیژی خێزانی بەهۆی نەبوونی دەسەڵاتیان لە نێو ئەندامانی خێزان ناتوانن سكاڵای یاسایی تۆمار بكەن یانیش یاخود لەرێگەی وەكالەت پارێزەر وەك بریكارێك دەستنیشان بكەن، وا باشتر بوو دەستەواژەی (ئەوەی بەپێی یاسا لە جێگای ئەوهەڵدەستێت بە هەوڵدان) بگۆردرابە بەوەی (هەر كەسێك هەواڵ بدات بەلایەنی پەیوەندار) چونكە ئەو كات لایەنی پەیوەندار لە رێگەی كەسانی پسپۆرر بەدواداچوونی لە كەیسەكە دەكرد دەتوانرا ماف خاوەن بگەرێنرابایەوە.

بە هەمان شێوە لە خالی دووەمی ماددەكە دا هاتووە (كارمەندانی بواری تەندروستی‌و پەروەردەو بنكە فەرمییەكان بۆیان هەیە هەواڵ بدەن بۆ یارمەتیدانی قوربانیانی توندوتیژی خێزانی) لێرەشدا حالەتەكە كراوەتە جەوازی (بۆیان هەیە) واتە ئەگەر حالەتێكی توندوتیژی خێزانی هەبوو ئەم لایەنەنانە بۆیان هەیە هەواڵ بدەن، ئەگەر هەواڵیش نەدەن دووچاری لێپرسینەوەی سزایی نابن! ئەمەش دەبێتە هۆكارێك بۆ بزركردنی تاوانەكانی توندوتیژی خێزانی، چونكە هەم خودی فەرمانبەرەكە نایەوێت ببێتە بەشێك لە كێشەكە‌و لایەنی پەیوەندار لە تاوانەكە ئاگادار بكاتەوە، هەم تاوانبارەكانیش كە ئەندامانی خێزانن بە ئاسانی لەدەست یاساكە دەرئەچن‌و هیچ لێپرسینەوەیان لەگەڵ ناكرێت بەمەش فەلسەفەی رەدعی گشتی یاساكە نایەتەدی كە ترساندنی كەسانی ترە بەوەی دوور بكەونەوە لە توندوتیژییەكانی خێزانی. بۆیە وا باشترە یاسادانەر ئەم خاڵە هەموار بكاتەوەو حالەتەكە بكاتی (وجوبی) واتە واجب بكرێت لەسەر ئەم كارمەندانە كە لایەنی پەیوەندار لەم تاوانانە ئاگادار بكاتەوەو بەپێچەوانەوە دووچاری لێپرسینەوەی یاسایی دەبێتەوە.

- سزای بكەرانی تاوانەكانی توندوتیژیی خێزانی:

 هەموو ئەو خاڵانەی باسكران بە توندوتیژی خێزانی دادەنرێن‌و ئەنجامدەرانی ئەم دیاردەیە دووچاری سزای یاسایی دەبنەوە بەپێی ماددەی شەشەم‌و حەوتەمی یاساكە كە دەڵێت" لەگەڵ بەجێهێنانی هەر سزایەكی توندتر كە دەقی لەسەر هاتووە لە یاساكانی تری بەركار لە هەرێمی كوردستاندا، ئەنجامدەرانی توندوتیژی خێزانی : (سزا دەدرێت بەحپسكردن بۆ ماوەیەك كەمتر نەبێت لە(6) مانگ‌و زیاتر نەبێت لە (3) ساڵ‌و غرامە دەكرێت بە بڕێك كەمتر نەبێت لە (1) ملیۆن دینار‌و زیاتر نەبێت لە (5) ملیۆن دینار یان بە یەكێك لەم دوو سزایە هەر كەسێك توندوتیژیەكی خێزانی ئەنجام بدات). هەروەها بەپێی بڕگەكانی یەكەم‌و دووەم‌و سێیەم‌و چوارەمی ماددەی شەشەم ئەنجامدانی كرداری خەتەنەكردنی مێینە سزای توندی بۆ دانراوە جا چ كەسێك هانی ئەنجامدانی ئەو كارەی دابێت یاخود یان كردەوەكەی ئەنجامدابێت هەروەها سزای خەتەنەكردنی كچان لەلایەن پزیشك یان دەرمانساز یان كیمیاگەر قورستر دەبیت ئەگەر بەخۆیان ئەو كارە ئەنجام بدەن.

 

كۆتایی

راسپاردەو پێشنیار

 

دوای خوێندنەوەو شرۆڤەكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی بە گوێرەی بنەماو مێتۆدەكانی زانستی كۆمەڵناسیی یاسایی، بۆ هێنانەدی ئامانج‌و فەلسەفەی یاساكە كە بریتییە لە رێكخستنی خێزان‌و كەمكردنەوەی توندوتیژییەكانی، ئەم راسپاردەو پێشنیارانەی خوارەوە ئەخەینەڕوو.

1- هەمواركردنەوەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی‌ بەتایبەتی ئەو بڕگەو ماددانە لە ناوەرۆكی نووسینەكە ئاماژەی پێكراون، هەروەها گۆرینی ناوی یاساكە لە (یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی) بۆ (یاسای رێكخستنی خێزان لە كوردستان) چونكە دەستەواژەی (بەرەنگاربوونەوە) دەستەواژەیەكە زیاتر بۆ ئەو یاساییانە بەكاردێت كە تاوانی گەورە (جینایەت)ی وەكو (بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر یاخود بەرنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان...هیتر) بەكاردەهێنرێت، ئەگەرچی لە ناوەرۆكی یاساكە چەندان كرداری تاوانی باسكراون و تاوانەكانیش سزاكانیان شەدیدن، بەڵام وا گونجاوترە كە یاساكە تایبەت بێت بە رێكخستنی خێزان و ناوی (یاسای رێكخسنی خێزان لە كوردستان)ە لێ بنرێت و تێیدا ئەحكامەكانی پەیوەست بە هاوسەرگیری و بژیوی و مارەیی و ئەرك‌و مافی ئەندامانی خێزان و جیابوونەوەو تاوانەكانی توندوتیژی خێزانی خێزانی لە خۆ بگرێت، واتە ئەحكامەكانی پەیوەست بە هاوسەرگیری كە لە یاسای باری كەسی ئاماژەیان پیكراوە لەگەڵ ئەحكامەكانی یاسای توندوتیژی خێزان لە یاسایەك رێكبخرێن، ناوی لێبنرێت (یاسای رێكخستنی خێزان) هەروەك لە یاسای ئەم وڵاتانە بەم شێوە رێكخراوە :

زۆرێك لە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە ناوی (یاسای خێزانی Family law) و وڵاتاكانی تری وەكو (یاسای رێكخستنی خێزانی لە میصر - مشروع قانون لڵاسرە لسنە2013)(یاسای خێزان لە جەزائیر Algerian Family Code) و (یاسای خێزان لە ئوسترالیا  Australian family law) و (یاسای خێزانی لە كۆریا Korean Family Law)و (یاسای سیستەمی خێزان لە ئینگلتراو وێلز Family law system in England and Wales) ئەحكامەكانی خێزانیان رێكخستوەو بەم شێوەیە پێناسەی دەكەن : یاسای خێزان، بریتییە لەو یاسایەی كە تایبەتمەندە بە كەیسەكانی پەیوەست بە خێزان پەیوەندییە خێزانییەكان، وەك : (هاوسەرگیری ‌و هابەشی ژیان، تەبەنیكردنی منداڵان، توندوتیژی دژ بە ئەندامانی خێزان، كۆتایی هێنان بە پەیوەندییە خێزانییەكان (چارەكردنی كێشە خێزانییەكان،باتلكردنەوەی زەواج، تەڵاق، بژێوی و داینگە...هیتر، دادگایكردنی نەوجەوانان، سەڵماندی هاوسەرگیری و منداڵ‌و...لە ولایەتەكانی ئەمریكاو وڵاتانی تر دادگای خێزانی تایبەتمەند دەبێت بە دیتی ئەم كەیسانە. 

2- دانانی مەنهەجی خوێندن لە پرۆسەی پەروەردەو خوێندنی باڵا بە ناونیشانی (كۆمەڵناسی یاسایی) كە تێیدا یاساكانی پەیوەست بە خێزانی شرۆڤەكرابن‌و ئەمەش بە ئامانجی ناساندنی ئەرك و مافەكانی ئەندامانی خێزان بە فێرخوازان‌و ئاشنابوونیان بە كردارە تاوانییەكانی پەیوەست بە توندتیژی خێزانی، چونكە بوونی وەها مەنهەجێك لە لە سیستەمی پەروەردەو خوێندنی كوردستان پێویستییەكی حەتمییەو بگرە زۆر پێویسترە لەهندێ‌ وانە كە لە سیستەمی پەروەردەو كۆلیژو پەیمانگاكان دەخوێنرێن.

 

- بۆ نووسینی ئەم بابەتە سود لەم سەرچاوانە وەرگیراون:

1- علم الاجتماع القانونی والچبگ الاجتماعی ( الاستاژ الدكتور عدلی محمود السمری - الاستاژ الدكتور محمد محمود الجوهری - الاستاژە الدكتورە ێ‌مال عبد الحمید).

2- القانون والمجتمع: مدخل الی علم الاجتماع القانونی عند ماكس فیبر، السید العربی حسن، دار النهچە العربیە. 1995 .

3- ئینسایكۆپیدایای كۆمەڵناسی: د. احسان محمد، وەرگێرانی لە عەرەبیەوە بۆ كوردی : دانا مەلا حەسەن.

4- یاسای بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی خێزانی لە كوردستان.

5- امیل دوركهایم : قواعد المنهج السوسیولوجی.

6- Roy Andrew Partain: Comparative Family Law, Korean Family Law, and the Missing Definitions of Family