ئاوارە حسێن                                                                                                                                                                 

ماستەر لە یاسای نێودەوڵەتی - زانكۆی پونەی هیندستان

 به‌شی یاسا / زانكۆی هەڵەبجە

 

 جینۆساید؛ وەك چەمك، زاراوە، تاوانێكی نێودەوڵەتی 

(Genocide)  چەمكێكی لێكدراوەو لە دوو دەستە وشە پێك دێت. ئەوانیش Genos  وشەیەكی گریكیە بە مانای وەچە یان نەوە  یان ڕەگەز دێت و Cide وشەیەكی لاتینیەو بە مانای كوشتن یان لە ناوبردن دێت. هەردوو دەستە وشەكەش بەیەكەوەو بە كوردی بە مانای نەوە كوژی یان وەچە كوژی یان ڕەگەز كوژی دێت.

ئەم چەمكە بۆ یەكەمین جار لە لایەن یاساناسی پۆڵەندی بە ڕەگەز ئەمریكی (ڕافایل لێكمن) وە بە كار هات و لە پەرتوكە (٦٧٠) لاپەڕەیە بە ناوبانگەكەیدا (یاسای میحوەری لە داگریكردنی ئەوروپادا) دا لەساڵی (١٩٤٤) جێگیری كرد. لە پرۆسەی جینۆسایدی جولەكەكاندا كە بە هۆلۆكۆست ناسراوە لە لایەن ڕژێمی ئەڵمانیای نازی لە كۆی ئەو شەش ملیۆێن جولەكەی كە دەكوژرێت چل و نۆ خزمی  نزیكی لێمكنی تێدایە، بە تەنها برایەكی (ئیلیاس) لەگەڵ هاوسەرو دوو كوڕی ڕزگاریان دەبێت كە ئەوانیش لە كاتی جینۆسایدەكەدا نێردرابون بۆ كامپی زۆرەملێی كرێكاران لە یەكێتی سۆڤییەت. هەر ئەوەش وای لە لێمكن كرد هەوڵەكانی قوڵ بكاتەوەو ناوێك بۆ تاوانی تاوانەكان (جینۆساید) دابنێت كە تا ئەو كاتە بێناو بوو.

بەرامبەر بە چەمكی جینۆساید زۆر جار  لە لایەن نوسەران و بەناو شارەزایانی  بواری جینۆساید و میدیای كوردی چەمكەكانی: كۆمەڵكوژی یان گەلكوژی دادەنرێت. كە هەریەك لەو چەمكانە مانای تەواوەتی جینۆساید نادەن بەدەستەوە،  وەك لەسەرەوە ئاماژەمان بۆ كردووە جینۆساید بە كوردی بە مانای وەچە كوژی، نەوە كوژی یان ڕەگەز كوژی دێت. گەرچی ئەم چەمكانەش مانای تەواوەتی جینۆساید نادەن بەدەستەوە چونكە دەكرێت لە جینۆسایددا كەسیش نەكوژرێت بۆیە باشتر وایە تەنها چەمكی جینۆساید بەكار بهینرێت.

 سەرەتا  جینۆساید دەناسێنین و پاشتر  ڕونیدەكەینەوەو دەیسەلمێنین كە هەریەك لە كۆمەڵكوژی و  گەلكوژی   نادروستە و بە مانای جینۆساید نایەت و گوزارە نیە لە چەمكی جینۆساید.

جینۆساید تا ساڵی(١٩٤٤) تاوانیك بوو بە بێناو، هەر بۆیە جینۆساید چەمكێكی نوێیە بۆ تاوانێكی كۆن. بۆ یەكەمین جار كۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان لە ڕۆژی(١١/١٢/١٩٤٦) بڕیاری ژمارە(٩٦) (١) دەركردو جینۆسایدی بە تاوانێك دانا لە یاسای نێودەوڵەتیدا. وە لە بریارەكەدا هاتووە كە جینۆساید نكوڵی كردنە لە مافەكانی تاك و كۆمەڵ و دژی ڕەوشتی یاسا و ئامانج و گیانی نەتەوە یەكگرتووەكانە و تاوانێكی هزر و ویژدان هەژێنەو دەبێتە هۆی لەدەستدانیێكی گەورەی مرۆڤایەتی و جیهانی شارستانی سەرزەنشتی دەكات. دوو ساڵ دواتر كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ڕۆژی (٩/١٢/١٩٤٨) بە بڕیاری ژمارە (٢٦٠) ڕێككەوتننامەی بەربەندكردنی جینۆسایدو سزا خستنە سەر تاوانكارانی  لە شاری پاریس دەركرد و بۆ یەكەمین جار جینۆساید بو بە یاسا. كە ئەم ڕێكەوتننامەیە لە نۆزدە ماددە پێك هاتووەو لە (١٢/١/١٩٥١) وە كاریپێكدەكرێت. تا ئێستا (١٤٦) دەوڵەت لەو ڕێككەوتننامەدا ئەندامن.

     ئەو ڕێككەوتننامەیە كە بەڕیككەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ جینۆساید ناسراوە لە ماددەی (٢) دا پێناسەی جینۆسایدی كردووە و دەڵێت: (جینۆساید هەر یەكێك لەم كردەوانەی خوارەوەیە بەمەبەستی لە ناوبردنی هەمو یان بەشێكی گروپێكی نەتەوەی- یان ڕەگەزی- یان نەژادی- یان ئاینی).

ئەو كردەوانەش:

١/كوشتنی ئەندامانی ئەو گروپە.

٢/ زیانپێگەیاندنی جەستەی و هزری یان هۆشی ئەندامانی ئەو گروپە.

٣/ دانای ئەو گروپە لە باردۆخێكی سەختدا بە نیازی لە ناوبردنی هەمو یان بەشێكیان.

٤/ ڕێگریكردن لە منداڵ بون لە ناو ئەندامانی ئەو گروپەدا.

٥/ ڕاگواستنی منداڵ لە گروپێكەوە بۆ گروپێكی تر بەزۆر.

لەم پێناسەوە بۆمان ڕوندەبێتەوە كە تاوانی جینۆساید دەكرێت بە پێنج شێواز ئەنجامبدرێت هەروەك لە ماددەی (٢) دا پێناسە كراوە. ئەوانیش:( كوشتن، ئەشكەنجەدان، ناچاركردنی قوربانیان بۆ ژیانێكی ناهەموار، نەزۆك كردنی قوربانیان و ڕاگواستنی منداڵان). واتە لە تاوانی جینۆسایددا دەكرێت كەسیش ڕاستەوخۆ نەكوژرێت، ئەمەش بۆ خۆی وەڵامدانەوەی هەمو ئەو بەناو جینۆساید ناسە كورد و عەرەبانەیە كە تا هەنوكە بە هەڵە چەمكەكانی   كۆمەڵكوژی و گەلكوژی و الإبادە الجماعیە بەكاردەهێنن. هەروەك لە بڕگەكانی(٢-٣-٤-٥) ی ئەو مادەدا هاتووە هەریەك لە كردارەكانی: (ئەشكەنجەدان، ناچاركردنی قوربانیان بۆ ژیانێكی ناهەموار، نەزۆك كردنی قوربانیان و ڕاگواستنی منداڵان) بە مەبەستی لە ناوبردنی هەمو یان بەشێكیان بە جینۆساید دادەنرێت. 

نادروستی گەلكوژی بەرامبەر بە جینۆساید، ئەوەیە كە ئەو گروپەی جینۆسایدی بەرامبەر ئەنجامدەدرێت بە تەنها لەبەر ئەوە نیە كە گەلێكی جیاوازن. بەڵكو لەبەر ئەوەیە كە پەیڕەوی ئاینێكی جیاواز دەكەن، لە ڕەگەزێكی جیاوازن یان سەر بە نەژادێكی جیاوازن هەروەك ڕێككەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكانیش  ئەنجامدانی تاوانی بەرامبەر بەو چوار گروپە بە جینۆساید داناوە ئەگەر تاوانكار مەبەستی لە ناوبردنی هەمو یان بەشێكی گروپەكەی هەبێت. سەرەڕای ئەوەش دەكرێت ئەو گروپەی كە جینۆساید ئەنجامدەدات و ئەوەشی كە جینۆسایدی لە دژ ئەنجامدراوە یەك گەل بن بەڵام ڕەگەزیان جیاواز بێت. وەك جینۆسایدی توتسیەكان لەلایەن هوتوەكانەوە لە ڕواندا لە ساڵی ١٩٩٤ كە یەك گەلن بەڵام ڕەگەزیان جیاوازە كە ئەم جینۆسایدەش بە پێی ماددەی (٢) ی دادگای تاوانكاری نێودەوڵەتی ڕواندا بە جینۆساید ناسێنرا. هەروەها جینۆسایدی موسوڵمانەكانی هەرێمی ڕاخینی میانمار لە ساڵی( ٢٠١٢) كە یەك گەلن بەڵام ئاینیان جیاوازە. هەربۆیە چەمكی گەلكوژی نا دروستەو واتا ناگەیەنێت. 

بۆ ئێمەی كورد چەمكی جینۆساید باشترین چەمكە كە بەكاریبهێنین من خۆم هەر ئەم چەمكە بەكاردەهێنم و وە پێشم وایە بەكارهێنانی وەچەكوژی- نەوە كوژی یان ڕەگەز كوژی كە بە كوردیكردنی جینۆسایدە مانای تەواوەتی جینۆساید ناگەیەنێت. بە كارهێنانی جینۆسایدش لەلایەن نوسەرو میدیای كوردیەوە نابێتە جێگای ڕەخنەو وا لێكنادرێتەوە كە چەمكی بێگانە بەكاردەهێنین و زمانەكەی خۆمان بە كەم دەزانین بەڵكو هەروەك چۆن زۆربەی نەتەوە ئاری نەژادەكان چەمكی جینۆساید بەكاردەهێن و ئەم چەمكە بووە بە چەمكێكی ئاری ئەوا ئێمەی كوردیش وەك نەتەوەیەكی ئاری نەژاد دەتوانین جینۆساید بەكاربهێنین.

 نمونەی ئەو نەتەوانەش كە چەمكی جینۆساید بەكاردەهێنن: (ئینگلیزەكان پێ دەڵێن/ جێنۆساید- فەرەنسیەكان پێی دەڵێن/ ژەنۆسید- ڕوسیەكان پێی دەڵێن/ جینۆسید-  ئەلبانیەكان پێی دەڵێن/ جێنۆسید-  ئیندۆنیسیەكان پێی دەڵێن/ گێنۆسیدە- ئیتالیەكان پێی دەڵێن/ جێنۆچیدیۆ- ژاپۆنیەكان پێی دەڵێن/ جێنۆسایدۆ- لاتینیەكان پێێ دەڵێن/ جێنۆچیدیا- پورتوگالیەكان پێی دەڵێن/ ژێنۆسیدیۆ- ڕۆمانیەكان پێی دەڵێن/ جێنۆچید- سلۆڤاكیەكان پێی دەڵێن/ جێنۆسیدا).

     

جینۆساید وەك تاوانێكی نێودەوڵەتی لە یاسای تاوانكاری نێودەوڵەتی و نیشتیمانیدا

جینۆساید لە ساڵی (١٩٤٨) لە لایەن نەتەوە یەكگرتووەكانە وە بە ڕێككەوتننامەیەكی نۆزدە ماددەی كرا بە یاسا. بە پێی ماددەی دووی ڕێككەوتننامەكەش تەنها چوار گروپی پاراستووە كە ئەوانیش: نەتەوە- ئاین- نەژاد و ڕەگەزن. واتە ئەنجامدانی هەریەك لەو پێنج كردارەی كە لەسەرەوە باسمان كرد بە مەبستی لە ناوبردنی هەمو یان بەشێكی هەریەك لەو گروپانە دەچێتە چوار چێوەی  تاوانی جینۆسایدەوە. 

گەرچی ئەو پێناسەیەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ جینۆساید زۆرترین ڕەخنەی لێگیراوە لە لایەن یاسا ناسانی نێودەوڵەتیەوە، بەوەی كە تەنها چوار گروپ دەپارێزێت وگروپەكانی كۆمەڵایەتی و ڕامیاری و ڕێبازی ئاینی نەپاراستووە. چونكە لە كاتی بەستنی ڕێككەوتننامەكەدا تەنها نوێنەرانی دەوڵەتانی بەرژەوەندی ویستی تێدابوو بە بێ بونی نوێنەرانی نەتەوە ژێڕ چەپۆكەكان و جێگیر كردنی پێشنیارە دروستەكانی نوێنەری گروپە جینۆساید كراوەكان لە داڕشتنی یاسای ڕێككەوتننامەكەدا. بەمەش سەرەڕای ڕەخنەو تێبینی یەكانمان  لەسەر ئەو پێناسەیە بۆ جینۆساید ئەوا دەبێت تاوەكو ئەو كاتەی نەتەوە یەكگرتووەكان هەمواری دەكات  لە دادگایكردنی تۆمەتبارانی جینۆسایدا كار بەو پێناسەیە بكرێت و بۆ ئەوەی ڕوبەڕوی ڕەخنەی یاسای نەبینەوە. بەڵام زۆربەی بەناو شارەزایانی بواری جینۆساید و میدیاكان زۆر كات لە دەرەوەی پێناسەی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە پێناسەی جینۆساید دەكەن و تایبەتمەندی جینۆساید بە تاوانێك دەدەن. هەر ئەوەش بو ئەو دادگا تاوانكاریە نێودەوڵەتیانەی كە پاشتر دامەزران لە ژێر ڕوناكای پێناسەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ جینۆساید پێناسەی جینۆسایدیان كردو جێگیر كرد. 

نمونەی دادگا تاوانكاریانەش وەكو: ماددەی (٤) دادگای تاوانكاری نێودەوڵەتی یوگۆسلاڤیای پێشوی ساڵی (١٩٩٣) و ماددەی (٢) ی دادگای تاوانكاری نێودەوڵەتی ڕواندای ساڵی (١٩٩٤) و ماددەی (٦) ی دادگای تاوانكاری نێودەوڵەتی (لاهای) ساڵی (١٩٩٨) و ماددەی (١١) ی دادگای تاوانكاری باڵای عێراقی ساڵی (٢٠٠٥).

هەروەها لە یاسای تاوانكاری و سزادانی  دەوڵەتانیشدا سود لە هەمان پێناسە وەرگیرا.  هەروەكو: ماددەی (٣٩٣) ی یاسای تاوانكاری ئەرمینیا- ماددەی (١٠٣ و ١٠٤) ی یاسای تاوانكاری ئازەربایجان- ماددەی (١٢٧) یاسای تاوانكاری بیلاڕوسیا- ماددەی (١٣٨) ی یاسای سزادانی بۆلیڤیا-  ماددەی (١٤١) یاسای سزادانی بۆسنیاو هەرزەگۆڤینا- ماددەی (٤١٦) یاسای تاوانكاری بولگاریا- ماددەی (٣١٨) یاسای جینۆساید و تاوانەكانی جەنگی كەنەدا- ماددەی (١٠١ و ١٠٢) ی یاسای سزادانی كۆڵۆمبیا- ماددەی (١٢٧) یاسای سزادانی كۆستاریكا-  ماددەی (١٣٧) یاسای سزادانی كۆت دیڤوار- ماددەی (١٥٦) یاسای سزادانی كرواتیا- ماددەی(٣٦١) یاسای سزادانی كوبا- ماددەی (٢٥٩) ی یاسای سزادانی چیك- ماددەی (٣٦١) ی یاسای سزادانی ئەل سلڤادۆر- ماددەی (٢٨١) ی یاسای سزادانی ئەتیوبیا- ماددەی (٢١١) ی یاسای سزادانی فەرەنسا- ماددەی (٦٥١) ی یاسای سزادانی جۆرجیا- ماددەی (٦) ی یاسای تاوانكاری نێودەوڵەتی ئەڵمانیا- ماددەی (٣٧٦) ی یاسای سزادانی گواتیمالا- ماددەی (١٥٥) ی یاسای سزادانی هەنگاریا- ماددەی (٣٧٣) ی یاسای تاوانكاری قیرگیزستان- ماددەی (٧١) ی یاسای سزادانی لاتیڤیا- ماددەی (٣٢١) ی یاسای سزادانی لیختنشتاین- ماددەی (٩٩) ی یاسای تاوانكاری لیتوانیا-  ماددەی (٣٠) ی یاسای سزادانی مالی- ماددەی (١٤٩) ی یاسای سزادانی مەكسیكۆ- ماددەی (٥٤٩ و ٥٥٠) ی یاسای سزادانی نیكاراگوا- ماددەی (٣١١) ی یاسای سزادانی پەنەما- ماددەی (٣١٩) ی یاسای سزادانی پاراگوای- ماددەی (١٢٩) ی یاسای سزادانی پیرۆ- ماددەی (١١٨) ی یاسای سزادانی پۆڵەندا- ماددەی (٢٣٩) ی یاسای سزادانی پۆرتوگال- ماددەی (٣٥٦) ی یاسای سزادانی ڕۆمانیا- ماددەی (٣٥٧) ی یاسای تاوانكاری ڕوسیا- ماددەی (٥٢) ی یاسای سزادانی سۆلۆمن ئایلاندس- ماددەی (٢٥٩ و ٢٦٥) ی یاسای تاوانكاری سلۆڤاكیا-  ماددەی (٣٧٣ و ٣٧٨) ی یاسای سزادانی سلۆڤینیا- ماددەی (٦٠٧) ی یاسای سزادانی ئیسپانیا- ماددەی (٧) ی دەستوری سورینام- ماددەی (١٦٩)ی یاسای جینۆسایدی سوید- ماددەی (٢٦٤) ی یاسای سزادانی سویسرا- ماددەی (٥٢) ی یاسای سزادانی توڤالۆ- ماددەی (٤٤٢) ی یاسای تاوانكارئۆكرانیا و  بەشی (٥٠) ی یاسای فیدراڵی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.

 

     لەژێر ئەو  ڕوناكیە یاساییانەی سەرەوادا ئەوە ڕوندەبێتەوە كە جینۆساید وەك مەترسیدارترین تاوانی نێودەوڵەتی یان تاوانی تاوانەكان. لە یاسای نێودەوڵەتیدا بەربەند كراوەو لە ڕێككەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ جینۆساید و دادگا تاوانكاریە نێودەوڵەتیەكان و یاسای تاوانكاری و سزادانی زۆربەی دەوڵەتانیشدا بەربەند كراوەو ئەنجامدەرانیشی لە هەر پلەو پۆستێكدا بن لە تاكە كەسێكەوە تاوەك سەرۆكی دەوڵەت مافی وەرگرتنی پەنابەری مرۆی و ڕامیاریان نیەو ڕوبەڕوی سزای یاسای دەبنەوە.

 

جینۆسایدی ئێزدیەكان لە شەنگال

هێرشی تیرۆریستانی داعش بۆ سەر قەزای شەنگال و ناحیەو گوندەكانی لە ڕۆژی (٣/٨/٢٠١٤) داو كوشتن و ڕفاندنی نێرینەو مێیەنەكانی ئێزدی- مەسیحی- شەبەك و شیعە و بە زۆر ناچاركردنیان بۆ گۆڕینی ئاینەكەیان تا پلەی كوشتنیان. جینۆسایدێكی ئاشكرایە بە هەمو پێوەرە یاسایەكانی پێناسەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ جینۆساید. 

ئێزدیەكانی شەنگال لە و هێرشەدا ڕوبەڕوی تاوانی گەورە بونەوە  لە (كوشتن و دەست درێژی سێكسی و بردنی كچەكانیان و مردنی پیرو منداڵەكان لە برسان). لەو هێرشانەدا زیاتر لە (١٠٠٠) كەس كوژراون و (٢٠٠) كەس لە برسا مردون و هەندێكی سەگ تەرمەكەی خواردون و (٥٠٠) كچ و  ژنی گەنج براون  و دەست درێژی سێكسی كراوەتە سەریان بەشێك لەوان لە بەرامبەر نەفرین كردنی ئەو تاوانەو شكاندنی كەرامەت و كەسایەتیان لەسەر شاخی شەنگال خۆیان فڕێداوەتە خوارەوە و هەندێكیان بەنرخیكی زۆر كەم فرۆشراون. لە گوندی كۆچۆی سەر بەقەزاكەدا لە رۆژی ١٦ هەمان مانگ ٣١٢ پیاوی ئەو گوندە لە بەر ئەوەی ئامادەنین ئاینی خۆیان بگۆرن لە ئێزدیەوە بۆ ئیسلام دەكوژرێن.

ئەو تاوانانەی كە بەرامبەر ئێزدیەكان كراوە لە شەنگال، نەك هەر پێوەرێك بەڵكو هەر چوار پێوەرە یاساییەكەی تاوانی جینۆسایدی تێدایە كە نەتەوە یەكگرتووەكان بە مەرجی داناوە بۆ یەكلایكردنەوەی تاوانێك بە جینۆساید یان تاوانە نێودەوڵەتیەكانی تر. بە پێی ماددەی (٢) ی  پێناسەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ جینۆساید تەنها چوار گروپ پارێزراوەو دیاریكراوە ئەوانیش گروپەكانی: نەتەوە-  ئاین- نەژاد و ڕەگەزن. 

ئێزدیەكانیش وەك گروپی تاوان بەرامبەر كراو وەك نەتەوە كوردن، وەك ئاین پەێڕەوی ئاینێكی زەمینی تایبەت بە خۆیان دەكەن، وەك نەژاد ئارین و وەك ڕەگەز جیاوازن. هەرچی گروپی تاوانكاریشە كە جینۆسایدەكەی ئەنجامداوە زۆرینەیان وەك نەتەوە عەرەبن، وەك ئاین ئیسلامن، وەك نەژاد سامین و  وەك ڕەگەز جیاوازن. واتە ئێزدیەكان لە بەر ئەوە جینۆساید كراون كە لە نەتەوەیەكی جیاوازن و  پەیڕەوی ئاینێكی جیاواز دەكەن و سەر بە بەنەژاد و ڕەگەزێكی جیاوازن.

چۆنیەتی ناساندنی جینۆسایدی ئێزدیەكان

جینۆسایدی ئێزدیەكان لە قەزای شەنگال ئەنجامدراوە ئەو قەزایەش لە ناو سنوری عێراقدایە. لەم ڕوەوە یاسای دادگای تاوانكاری باڵای عێراقی لە ماددەی (١١) دا تاوانی جینۆسایدی بەربەند كردووە و سزای بۆ ئەنجامدەرانی داناوە. بەڵام كێشەی ئەو دادگایە ئەوەیە كە ناتوانێت ئەو كەیسە ببینێت. لە بەر ئەوەی لە برگەی (٢) ی ماددەی (١)  ی دادگاكەدا ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە دەسەڵاتی دادگا پەیڕەو دەكرێت بە سەر هەمو كەسێكی سروستی ئەگەر هات و عێراقی بێت یا بیانی كە لە عێراقدا نیشتەجێبێت وە تۆمەتبار بێت بە ئەنجامدانی یەك لەو تاوانانەی كە باسكراون لە ماددەكانی: (١١ جینۆساید- ١٢تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی- ١٣  تاوانەكانی جەنگ- ١٤ پێشێلكاری یاساكانی عێراقی). بەڵام مەرجە ئەو تاوانانە ئەنجام درابێت لە بەرواری (١٧/٧/١٩٦٨ تاوەكو ١/٥/٢٠٠٣). ئاشكراشە جینۆسایدی شەنگال لە ساڵی ٢٠١٤ ئەنجام دراوە.

ئاراستە كردنی كەیسەكە بۆ دادگای تاوانكاری نێودەوڵەتی (لاهای).

 دادگای لاهای لە (١٧/٧/١٩٩٨) دامەزراوە و لە (١/٧/٢٠٠٢) وە چووەتە بواری جیبەجێكردنەوە. بارەگای ئەو دادگایە لە شاری لاهای هۆڵەندایەو بە پێی ماددەی (٥)  دەسەڵاتی دادگا پەیڕەو دەكرێت بەسەر ئەنجام دەرانی چوار تاوانی نێودەوڵەتی ئەوانیش: (تاوانەكانی جینۆساید- تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی- تاوانەكانی جەنگ- تاوانەكانی دوژمنكاری).  گەرچی كەیسەكە لە تایبەتمەندی دادگاكەیە  بەڵام دادگا ناتوانێت ڕاستەوخۆ لێكۆڵینەوە لەو كەیسە بكات و ئەو كەیسە ببینێت لە بەر ئەوەی عێراق وەك دەوڵەتێك ئەندامی دادگاكە نیە. 

بۆیە بەم ڕێگایانە دادگای لاهای دەتوانێت كەیسەكە ببینێت:

یەكەم/ گەرچی عێراق ئەندامی دادگا نییەو دادگای لاهای و داواكاری گشتیش ناتوانێت ڕاستەوخۆ لێكۆڵینەوە بكات. بەڵام ئەگەر حكومەتی عێراق خۆی داوا لە دادگای لاهای بكات بۆ ئەوەی دادگا دەسەڵاتی خۆی پەیڕەو بكات ئەوا دادگاو داواكاری گشتی دادگاكە دەتوانێت لێكۆڵینەوە لە كەیسەكە بكات.

دووەم/  لە ڕێگای ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بە بڕیارێك ئەویش بە پێی بەشی حەوتەمی دەستوری ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و بە پێی  بڕگەی (٢) ی ماددەی (١٣) ی دادگاكە كەیسەكە بخرێتە بەردەم داواكاری گشتی دادگاكە و داواكاری گشتی ڕاسپێرێت بۆ لێكۆڵینەوە لە كەیسەكە. هەر وەكو چۆن ئەنجومەنی ئاسایش لە (٣١/٣/٢٠٠٥) بڕیاری (١٥٩٣) ی دەركرد كە لە (٩) ماددە پێك هاتبوو. بە پێی ئەو بڕیارە كەیسی جینۆسایدی دارفۆری لە (١/٧/٢٠٠٢) وە خستە بەردەم داواكاری گشتی لە دادگای تاوانكاری نێودەوڵەتی (لاهای)  و لە بڕیارەكەدا هاتووە كە پێویسە حكومەتی سودان و هەمو لایەنەكانی تر لە ململانێكانی دارفۆر  و یەكێتی ئەفریكی هاوكاری تەواو و پێویستی داواكاری گشتی و دادگاكە بكەن بۆ بەدەستهێنانی دادپەروەری لە كەیسەدا. ئەمەش لە كاتێكدا بوو كە دەوڵەتی سودانی یەكگرتوو ئەندامی دادگاكە نەبوو. 

سێیەم/ ئەو هاوڵاتیانەی كە لە ڕیزەكانی داعشدان و دەوڵەتەكانیان ئەندامن لە دادگای لاهای. ئەوا بە پێی خاڵی (٢) لە بڕگەی (٢) ی ماددەی (١٢)ی دادگا، دادگاكە دەتوانێت لێكۆڵینەوە و دادگای بكات.

كەیسی جینۆسایدی شەنگال كەیسێكی یاسایی و نوێیە گەر بڕیار بەدەستانی باشوری كوردستان بزانن و بیانەوێت سود لە شارەزایانی  بواری جینۆساید وەربگرن و یاسایانە مامەڵە بەو كەیسەوە بكەن ئەوا دەتوانن ئەو كەیسە لە دادگای لاهای بە جینۆساید بناسێنن. بە ناساندنی ئەو كەیسەش بە جینۆساید قەرەبوی مادی و دەرونی ئێزدیەكان دەكرێتەوە و پاراستن و هاوكاریكردنی ئێزدیەكان و كورد بۆ ئێستاو داهاتو دەكەوێتە ئەستۆی نەتەوە یەكگرتووەكان. و قەڵغانێكی بەهێز بۆ كورد دروست دەكات كە بیپارێزێت لە جینۆسایدەكانی داهاتوو.