لە بارەی پرۆژە دەستووری هەرێمی كوردستانی ساڵی 2009
"كەماسییەكی گەورەیە كە لایەنە سیاسیەكان نەیانتوانیوە لە سەر گەڵاڵەنامەی دەستوور رێكبكەون، بۆ ئایندەی دەوڵەتداری وا باشە كە كوردستان ببێتە خاوەن وەسیقەی دەستوور"
"باشترین كار ئەوەیە پڕۆژەیەكی نوێ لە ژێر رۆشنایی گۆرانكاری و پێشهاتە نوێكان بۆ كوردستان ئامادە بكرێت”
د. عوسمان عەلی وەیسی
راوێژكار لە پەرلەمانی كوردستان
ماستەر لە یاسای نێودەوڵەتی و دكتۆرا لە یاسای دەستوری
پ/ نەبوونی دەستوری هەرێم تا چەند بۆتە هۆی دروستبوونی بۆشایی یاسایی؟
دەستووری نووسرا، وەك گەڵاڵە نامەیێك كە دیدگا و خواست و ئامانجەكانی باشووری كوردستانی تێدا خرابێتە روو، پێویستیێكە بۆ تۆكمەبوونی ئەزموونی دیموكراسی، بۆ قوڵكردنەوەی پرسی دامەزراوەیی، بۆ پێچانەوەی زۆرێك لە خەمەكانی شەڕی ناوخۆ، بۆ ئەو مەترسییانەی لە ئەگەری فشاری هەندێ لایەنی دەرەكی و ناوەكی بۆ سەر شەرعییەت و سەروەری هەرێم ناو بە ناو خۆیان نمایش دەكەن، بۆ رێنیشاندەری دادگاكان و بەرەو پێش چوون و تۆكمەبوونی سەروەری یاسا، بۆ بوونی دادگای دەستووری، بۆ دۆست و نەیار، بۆ گواستنەوە بۆ قۆناغێكی تۆكمەی مەدەنی، بۆ یەكلاكردنەوەو متمانە دان بە گەمەی سیاسی، ئینجا بۆ سنووری هەریەك لە دەسەڵاتەكان و چوارچێوەی تایبەتكاری هەریەكەیان. بوونی گەڵاڵەنامەی دەستوور ئەمنی هەرێم پتەوتر دەكات و بناغەی دەوڵەتداری تۆكمەتر دەكات.
لە گەڵ ئەوەشدا، لە هەرێمی كوردستان، قانونی جۆراوجۆرمان هەیە كە پرسی دەسەڵات و چۆنیەتی كاركردنی هەریەكەیانی دیاریكردووە و دەستنیشان كردووە. هەر بۆیە لە چوارچێوە گشتیەكەیدا لەبۆشایی یاساییدا ناژین.
پ/ بۆچوونی بەرێزتان سەبارەت بە ناوەرۆكی پرۆژە دەستوری هەرێم بەشێوەیەكی گشتی چۆنە؟
پرۆژەیەكی گرنگە بۆ قۆناغێكی هەستیاری مێژوویی، بناغەی سیستەمێكی پەرلەمانی داڕشتووە، پرۆژەیەكی دیموكراسییە، پرنسیپە گشتیەكانی دەوڵەتداری و ماف و ئازادیە بنەرەتییەكان و چوارچێوەی دەسەڵاتەكانی تێدا روون كراوەتەوە. دیدگای یاسایی و ئابووری و كۆمەڵایەتی خەڵكی كوردستانی وەخۆ گرتووە.
بێگومان هەمو دەستوورێك قابیلی هەڵوەستە و خوێندنەوەیە، گوزارشتە لە بونیادی سیاسی و موجتەمەعی قۆناغێكی دیاریكراو، ناژرێ وەژ دیدگای كەسی و حزبی لە پڕۆژە دەستوور بنۆڕین، دەبێ لە دیدگای میسالی بە دوور بین، ئەو راستیە لە بەر چاو بگرین كە چ رێسا و دەزگایەك دەكرێ بۆ كوردستان سوود بەخش بێت.
ئەوانەی پێیان وایە لە پڕۆژە دەستووری هەرێم ئینحیرافی پەرلەمانی هەیە، بە رای ئێمە بە هەڵە داچوون، یان بە مەبەستەوە دەدوێن. باشترین بەڵگەش كە سەیری دەستووری وڵاتانی پەرلەمانی بكەین وەك یۆنان و ئیسپانیا و بەلجیكا و ئایسلەندا و هینسدتان و ئیتاڵیا و فەرەنسا و زۆر وڵاتی فیدڕاڵی ئەو راستیە رۆشنتر دەبێت.
پرۆژە دەستوور بە بێ پاساوی جدی روو بەرووی لێشاوێك لە واتە وات بۆوە، راستە دەكرێ رەخنەی جدیی رووبەروو بكرێتەوە، بەڵام هەر ئەمە بە تەنها بەس نییە بۆ رەتكردنەوە.
تا ئەو شوێنەی گەنگ بێت جۆرێك لە هاوسەنگی و هاریكاری و یەكسانی و چودێاری بەرامبەر یەكی دەسەڵاتەكان هەیە، بەڵام دەكرا بناغەی دەوڵەتێكی عیلمانی دابمەزرێنین ، دەوڵەتی بێلایەن بۆ هەموو كەس و پێكهاتەیەك .
پ/ یەكێك لەو خاڵانەی پرۆژە دەستوری هەرێم كە بۆتە جێگای مشتومڕی لایەنە سیاسییەكان، سیستەمی سیاسی هەرێم لە نێوان پەرلەمانی و سەرۆكایەتی‌و تێكەڵاو بە گوێرەی ماددەی (1)و ناوەرۆكی پرۆژەكە ، شیكردنەوەی بەرێزتان لەم بارەوە چۆنە؟ سیستەمی سیاسی هەرێم لە چوارچێوەی كامە سیستەم خۆی دەبینیتەوە؟ كام سیستەمی سیاسی بە گونجاو دەزانی؟
بەرای ئێمە سیستەمی سیاسی پەرلەمانییە و پرینسیپە سەرەكیەكانی ئەم سیستەمی تێدایە، دوانەیی دەسەڵاتی یاسادانان و بەرپرسیار بوونی حكومەت لە بەردەم پەرلەمان و بوونی چاودێری و هاوسەنگی لە دەسەڵاتەكاندا.
پەرلەمان مافی سەندنەوەی متمانەی لە حكومەت هەیە، بەڵام حكومەت مافی هەڵوەشانەوەی پەرلەمانی نییە، ئەمەش هەڵەیەكی گەورەیە بۆ كاری دیموكراسی و پەرلەمانی.
بۆ رەوشی هەرێم، سیستەمی سەرۆكایەتی بە گونجاو دەزانم، لەم سیستەمە جێگای باڵانس هەیە كە لەوانی تە نییە، بوونی ئەم دیسپلین و هاوسەنگییە لە نێوان دەسەڵاتەكان گرنگە و بۆ هەرێم و ئاییندەی هەرێمیش گرنگە.
لە كۆی گشتیدا، سیستەمی هیچ وڵاتێك لە هی یەكێكی تر ناجێت، چونكە وێرای دەقە نووسراوەكان پرسگەلە ئابووری و سیاسی و كۆمەلایەتی و پەیوەندی و فیكریەكان كاریگەری لە سەر باری سیستەم دادەنێن. واتە ئەستەمە بونیەی موجتەمەعی و سیاسی لێكجیابكرێتەوەو، سیستەمیش تەنها دەقی نووسراوو دامەزراوەكان ناوزەدی ناكەن، ئەوەی لە واقیعدا دەگوزەرێ چییە شان بە شانی چوارچێوە قانوونیەكە، ئەوە ناوەرۆكی سیستەم نیشان دەدات.
پ/ پرسی گەرانەوەو نەگەرانەوە دەستوور بۆت كێشەیەكی سیاسی‌و قانونی، ئایا گەرانەوە دەستور بۆ پەرلەمان یاخود دەسەلاتی دامەزرینەر یاساییە؟ لە كاتێك دەستورەكە لە قۆناغی رەشنوسەو بۆتە پرۆژە؟
ئەوەی كە بە ناوی گەرانەوەو نە گەڕانەوە لە سەر پرۆژە دەستوور كرا لە جەوهەردا سوكایەتیی و گەمەی سیاسییە، دوور و نزیك پرسێكی قانونی نییە ، تەنانەت بۆ نیشتمانیش نییە.
بەراوردی هەموو دەسەڵاتەكانی سەرۆەك كۆمار لە بەغدا و سەرەك كۆمار و پادشا لە زۆر شوێنی تری سیستەمی پەرلەمانی بكە و بەراوردی دەسەڵاتی سەركی هەرێمی بكە ئینجا راستیەكان روون دەبنەوە.
پرۆژە دەستوور بە باڵای سەرۆكی هەرێم نەبڕاوە، بەڵام دەكرێ جوانتر رێك بخرێنەوە، كارێكی هەڵەیە كە هاریكاری و هەماهەنگی دەسەڵاتەكان لە سەستەمی پەرلەمانی بەوە بەلاوە بخرێت كە بڵێین دەبێ پەرلەمان مەرجەع بێت و دەسەڵاتی راپەراندن تابعی پەرلەمان بێت ، بە دڵنیاییەوە لە سەدا سەد ئەم تێگویشتنە هەڵەیە، بەڵام را و بۆچوونە حزبیەكان بە تایبەت سێ لایەنە كاریگەرەكە باڵای خۆیان یەكسان دەكەن بە باڵای نیشتمان كە ئەمەش بە دڵنیاییەوە سەرچاوەی كێشەكانە .
پ/ ئیستا دەنگۆی ئەوەیە هەیە كە پێداچوونەوە بە پرۆژە دەستووری هەرێم دەكرێت؟ ئایا یاشترین میكانزم بۆ پێداچوونەوە پرۆژەكە پەرلەمانە یاخود دەسەلاتێكی دامەزرینەری دەرەوەی پەرلەمان؟
لە راستیدا، گونجاوترین كارێك كە بۆ دانای دەستوور بكرێت، یان بوونی دەسەڵاتی دامەزرێنەرە، خەڵك لە ئاستی كوردستان هەڵبژاردن بۆ ئەندامانی ئەم لیژنەیە ئەنجام بدات .. یان پەرلەمان یان حكومەت پرۆژە دەستوور ئامادە بكات وبیخاتە راپرسییەوە.
كە سازان نەكرێت، ئەستەمە بخرێتە راپرسییەوە. بەڵام بەرای ئێمە باشترین كارێك كە بكرێت ئەوەیە پڕۆژەیەكی نوێ لە ژێر رۆشنایی گۆرانكاری و پێشهاتە نوێكان بۆ كوردستان ئامادە بكرێت زۆر زۆر باشترە لەو مقۆ مقۆیەی كە لە سەر پرۆژە دەستوور كراو بەردەوامیشە.
بێماناترین دەستەواژە گەرانەوەو نەگەرانەوەیە، دەستوور هی پەرلەمان نییە ، دەكرێ سازان بكرێ و لە رووی شكڵی نەبێت تەنانەت پێویستی بە پەرلەمان نییە، لە گەلانی راگوزەر بۆ دیموكراسی و دوای ململانێ و شەر ئەوە سیاسییەكانن كە دەبێ سازان بكەن.
بە دڵنیاییەوە سەركردایەتی پارتە سەرەكیەكان چی بە پەرلەمانتاران بلێن ئەوە جێبەجێ دەكەن.
پ/ ماددەی (6)ی دەستور كە باس شەریعەتی ئیسلام دەكات وەكو سەرچاوەی یاساكان و ناكرێت یاسایەك پێچەوانەی شەریعەت بێت، ئەمە ئەوە ناگەیەنیت سیستەكە دەبێتە سیستەمیكی ئیسلامی؟ خویندنەوەی بەریزتان بۆ ئەم پرسە چۆنە؟
بە بە دواداچونمان بۆ دەستوورەكانی دەوڵەتانی ئیسلامی ، نوێنترینیان تونس، پێویست بەوە نییە ئایین بكرێتە دینی دەوڵەت یان سەرچاوەی یاسا.
پ/ ئایا خستنە راپرسی پرۆژە دەستووری هەرێم بەم ناوەرۆكی ئیستا بە گونجا دەزانی؟
بوونی دەستوور زۆر لە نەبوونی باشترە، ئەگەر سەرۆكی هەرێم لە لایەن پەرلەمان هەڵبژێررا ئەوە مانای ئەوە نییە كە پەرلەمان مەرجەعی سەرۆك دەبێت ، یان دەتوانێ هەر رۆژە بە ئارەزووی حەزی ئەم و ئەو وەڵامگۆ دەكرێ.
لە راستیدا نازانم بۆ كۆی پرسەكان بەوە دەبەسترێتەوە كە سەرۆك لە پەرلەمان هەڵبژێررێت، لە كاتێكدا بوونی سەرۆك لە پێشبركێی دیموكراسی و هەڵبژاردنی راستەوخۆ بۆ كوردستان ئیرادەی میللەت بەهێزتر دەكات و گەمەی سیاسی تۆكمەتتر دەكات، ئەمەش كاریگەری نییە لە سەر زۆربوون و كەمبوونی دەسڵاتەكانی.
پ/ مەبەست لە فكرەی سائیدە چیە؟ رەنگدانەوەی ئەم فكرەیە لە پرۆژە دەستوری هەریم چۆن لیكدەدەیەوە؟
گوزارشتی فیكرەی سائیدە لە فیكری دەستووریدا، سەرجەم ئەو خواستە گشتییانە دەگرێتەوە كە رای گشتی لە سەر پرسێك یان كۆ پرسێك لە زەمەنێكی دیاریكراو لە ناو گەل خۆی نمایش دەكات .
وا دەزانم تا ئاستێكی گونجاو لەپرۆژە دەەستووردا خواستی گشتی گەل رەنگدانەوەی هەیە.
پ/ هەر شیكردنەوەو لێكدانەوەی تر بۆ دەولەمەندكردنی باسەكە.
كەماسییەكی گەورەیە كە لایەنە سیاسیەكان نەیانتوانیوە لە سەر گەڵاڵەنامەی دەستوور رێكبكەون. بۆ ئایندەی دەوڵەتداری وا باشە كە كوردستان ببێتە خاوە وەسیقەی دەستوور.
بە دڵنیاییەوە بوونی دەستوور لە گەڵ نەبوونی بەراور ناكرێت.
هیوادارم لایەنە سیاسیەكان بە بەرپرسیارێتیەوە مامەڵە لە گەڵ ئەم پرسە بكەن و ، ئەو رۆشنبیرانەی شارەزایشیان هەیە لە سەر ئەم پرسە بدوێن.
