سەروەری یاسا بۆتە بەشیك لە گوتاری سیاسی كوردی و بە شێوەیەكی بەرچاو لە راگەیاندنەكاندا و ماوە ماوەش لە سەر زمانی سەركردەكاندا  جەختی لەسەر دەكرێتەوە. سەرەڕای ئەوانەش بە خەتی گەورە و بەرچاو لە سەر دیوار و لە هەندێ‌ شوێنی تایبەتی بە فۆرمی جیاواز ئەم گوتارە دەربڕاوە. لێرەدا نامەوی باس لەوە بكەم كە تا چ رادەیەك سەروەرە  و تا چ رادەیەك پیادەكراوە، ئایا هەر دروشمە، یان وا خەریكە ببێتە واقیع. ئەوەی لەم وتارەدا دەمەوێ‌ بیخەمە ڕوو چەمكی ئەو دروشمە و لێكدانەوەیەكی پراگماتیكیە بۆ دروشمەكە.

سەروەری یاسا چەمكیكی دیموكراتیانە نییە، تەنانەت لە سیستەمە دیكتاتۆری و تۆتالیتاریەكانیشدا هەمیشە یاسا هەبووە و یاساش سەروەر بووە. هەر بۆ نموونە لە عێراقی سەردمی بەعسدا یاسا بەرقەرار بوو. تەنانەت كوشتن و چەوساندنەوەی كوردیش بە یاسا ئەنجام دەدرا.  نموونەی  كوشتارگەی دوجەیل و دەیان نموونەی تر بە یاسای مەدەنی و پرۆسەی ئەنفال و كیمابارانی هەڵەبجەش بە یاسای سەربازی ئەنجام دران. لێرەدا قسە لەسەر رەهەندی خودی یاساكە نییە بە قەد ئەوەی لەسەر بەرقەراربوونی یاساكان هەیە. ئیتر كە سیستەمێكی دژ بە هاونیشتمانی وەك بەعس یاسای هەبێ‌ و ئەگەر گرەو كردنیش لەسەر پیادەكردنی یاسا هەبێ‌ ئەوا دیسانەوە لەو سیستەمەدا یاسا سەروەر بووەو،  ئیتر چ بواریك بۆ دیموكراتی لە نێو ئەو دروشمەدا دەمینیتەوە؟؟  ئەم دروشمە لەو ئاستەدا نییە كە شانازی پێوە بكرێ‌ تەنیا لە چەند بارێكی زۆر دەگمەندا نەبێ‌ كە ئاشوب و گێرەشێوێنی ناوچەیەكی جوگرافی دیاری كراوی گرتبێتەوە. میری دەسەڵاتی لە دەست دابێت و توانای كۆنتڕۆڵ كردنی بارودۆخی نەبێ‌ و یاسا بوونی نەمابێ‌ (یاسای دارستان) هەیمەنەی بەسەر كۆمەڵگەدا كردبێ‌ بە شێوەیەك كە بەهێز بێهێز بخوا. ئەوا تەنیا بۆ ئەو كاتە پێویستە و دەشێ‌ ئەو دەسەڵاتەی كە بتوانێ‌ كۆنتڕۆلی بارودۆخەكە بكا ئەوا ماوەیەكی كاتی سەروەری یاسا ببێتە مایەی شانازی كردن. وەك لای خۆمان لە سەرەتای ڕاپەرین و نەبوونی دەسەڵات لە هەندێ‌ كاتی پڕ مەینەتی شەڕی براكوژیدا، ئەم دۆخە بەدی كراوە. ئەگینا هیچ  سیستەمێكی سیاسی پێشكەوتوو شانازی بەوە ناكات و لەسەر دیوارەكان ئەم دروشمە نانوسن . هەرچەندە جەخت كردن لەسەر ئەو دروشمە خۆی لە خۆیدا چەمكی نەبوونی سەروەری دەگەیەنێ‌. هەر وەك ئەوەندەی ئێمە لە میدیا و كۆڕ و كۆبوونەكاندا باس لە دیموكراتیەت دەكەین وڵاتانی ئەوروپی و دیموكراتی وەك ئێمە لەو چەمكە نادوێن.

كورد ئەمڕۆ لە قۆناغێكدایە بەراورد ناكرێ‌ لەگەڵ سەرەتای ڕاپەرین یان قۆناغی براكوژی. بە شێوەیەكی گشتی لە هەموو ڕویەكەوە گۆڕانی بەرچاوی بە خۆیەوە دیوە هەر لە ژێرخانەوە تا دەگاتە سیستەمی سیاسی و پەروەردەیی و ڕاگەیاندن...هتد.  وەك دەبینین ئەمڕۆ كۆمەڵێ‌ پارتی ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەماندا بەشدارن لە پرۆسەی سیاسیدا. ئەمەش ئاماژەیە بۆ گەشە كردن و گۆڕانی سیستەمی سیاسی كوردستان. لێرەدا پرسیارێك بەرەو ڕوو دەبێتەوە. ئایا دەشێ‌ هەمان دروشمی دەیەی نۆیەمی سەدەی ڕابردوو، ئێستاش تازە بابەت بێت و بەچاوی ئومێدەوە تێی بڕوانیین؟ ببێتە داڕێژەری بیری سیاسی؟  ئایا دروست كردنی هۆشیاری و پەروەردە كردنی تاكی كورد بەو چەمكە چەندە لەبەرژوەندی هۆشیاری سیاسی و هۆشیاری هاونیشتمانی بوونی تاكەكانی كۆمەڵگەیە؟ ئایا بە شێوەیەكی ناراستەوخۆ نابێتە هۆی بەرهەم هێنانی كۆمەڵگەیەكی ناهوشیار كە تەنانەت ئەندامەكانی بە مافە سەرەتاییەكانی خۆیان ئاشنا نەبن؟ ئایا نابێتە هۆی ئەوەی كە تاكی كوردی یاسا لە خۆی و لە مافەكانی بە مەزنتر ببینێت و سەروەری یاسا لە جیاتی ماف لەلای ببێتە بنەما و چەقی بیركردنەوەی؟ دواتریش ببێتە هۆی خۆ بە كەم زانین و نەبونی كەسایەتیەكی خاوەن ماف سەربەرز و خاوەن  شكۆمەندی؟ بۆ ڕوون كردنەوەی ئەم خاڵە بە چاكی دەزانم تاقیكردنەوەیەك باس بكەم كە كۆمەڵێ‌َ زانا لەسەر بە گێل كردنی كۆمەڵگە كردویانە. زاناكان (پێنج  مەیمون دێنن دەیانخەنە قەفەسێكەوە لە ناوەڕاستی قەفەسەكەشدا پەلیكانەیەكی  بچوك هەیە كە تەنیا یەك مەیمون دەتوانی پێدا بەسەركەوێ‌. لە سەرەوەش  واتا نهۆمی دووەمی قەفەسەكە كۆمەڵێ‌ مۆز و خواردن بۆ مەیمونەكان دانراوە. هەركە مەیمونێك بۆ خواردن بە سەر بكەوتایە. ئەوا .زاناكان چوار مەیمونەكەی تریان ئازار دەدا و بە بێ‌ بەزەییانە ئاوی ساردیان پێ‌ دادەكردن تا ئەو كاتەی كە مەیمونەكە دەهاتە خوارەوە. پاش ماوەیەك هەر مەیمونێك بیوستایە بۆ مۆز خواردن بچێتە سەرەوە چوار مەیمونەكەی تر نەیاندەهێشت و لێیان دەدا بۆ ئەوەی خۆیان بە ئاوی سارد ئازار نەدرێن.  لە دواییدا وای لێ‌ هات مەیموونەكان وازیان لە مۆزەكان هێنا. هەرچەندە حەزیان لە خواردنەكان بوو بەڵام هیچ یەكێكیان هەوڵیان نەدەدا بۆ ئەوەی سەر بكەوێ‌ و مۆزەكان بخۆا. ئینجا زاناكان بڕیاریان دا كە یەكێك لە مەیموونەكان بگۆڕن و مەیمونێكی تری لە شوین دانێن. مەیمونە نوێیەكەش یەكسەر ویستی سەر بكەوێ‌ و مۆز بخوا، بەڵام بە سێ مەیموونەكەی تر هێرشیان كردە سەری و لێیاندا. ناچاریان كرد بێتە خوارەوە. پاش ئەوەی كە چەند جارێك ئەم هەوڵەی دووبارە كردەوە لە هەموو جارەكانیشدا ئەوانی تر لێان دەدا و ڕێگریان لێی دەكرد ئیتر بەبێ‌ ئەوەی بزانێ‌ هۆكار چییە  تێگەیشت كە نابێ‌ بۆ مۆز خواردن بچێتە سەرەوە. دواتر زاناكان مەیمونێكی تریشیان گۆڕی و مەیمونێكی تازەیان هینا شوێنی. ئەوەی سەرنجی زاناكانی راكێشا ئەوە بوو ،كە مەیمونە نوێكەش هەمان هەڵوێستی  مەیموونەكەی پیش خۆی هەبوو كە دەیویست بچێ‌ مۆز بخوا وەك ئەوانی تر لێی دەدا وئەویش نەی دەهێشت سەر بكەوی. ئەوەی سەرنج ڕاكێش بوو مەیموونەكەی پێش خۆی كە نەی ئەزانی هۆكاری ئەو قەدەغەكردنە چییە ئەویش وەكو ئەوانی تر لێی ئەدا و ڕێگری لێ‌ دەكرد. بەم شێوەیە ماوە ماوە مەیمونیكیان دەگۆڕی تا وای لێ‌ هات هەموو مەیمونەكان گۆڕان و جوار مەیمون لە قەفەسەكە بوون كە ئازار نەدرابوون و ئاوی ساردیان پێدا نەكرابوو. لەگەڵ ئەوەشدا هەر مەیمونێك بچوبایە سەرەوە ئیتر بە چوارسێ مەیموونەكەی تر لێیان دەدا بە بێ‌ ئەوەی بزانن بۆ، یان هۆكارەكەی چییە؟ ئیتر ئەمە بوو بە كولتورو فەرهەنگ  لەلایان ) لێرەدا چیرۆكەكە تەواو دەبێ‌.  نەبوونی هۆشیاری تاك بەرامبەر بە مافەكانی خۆی و توێژەكەی لەسەردەمی رژێمەكانی پێشوو، ئایا نەبۆتە هۆكار كە تاكی كورد هەست بە كەمی بكات و هەمیشە خەڵكی تر و نەتەوەی تری پێ‌ لە خۆی بەرزتر بێت؟ بەردەوام بوونی ئەم پڕۆسەیەش لە ژێر دەسەڵاتی حوكمڕانی كوردیدا جەخت كردنەوە لە سەروەری یاساو بایەخ نەدان بە ماف ئایا وای نەكردووە كە تاكی ئێمە هەمیشە بوونی خۆی بە شێوەیەك ببینێ‌ كە لە بوونیكی یاسایی زیاتر نیە و پێویستە ڕێز لەو یاسایەش بگرێ‌ كە هەندێ‌ جار دەبێتە هۆی پێشێل كردنی مافەكانی.

 ململانێ‌ و كێشە لێرەوە لە نێوان هەردوو چەمكی (یاساو) و (ماف) دەست پێ‌ دەكا. ئایا كامەیان ببێتە رەهەندێك بۆ داڕشتنی سیستەمی بەڕێوەبردن؟ كامەیان ببێتە چەقێك بۆ بیركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگەی ئێمە؟ بۆ نمونە لە شارێكی وەكو سۆران ڕێژەیەكی یەكجار زۆری خانووی تەجاوز هەیە بەپێی یاسا نەك هەر دەبێ‌ تێكبدرێن،  بەڵكو دەبێ‌ خاوەنەكەشی سزا بدرێ، چونكە بە بێ‌ مۆلەت دروستكراون و یاسایی نیین. لێرەدا چۆن دەكرێ‌ یاسا سەروەر بێت ئەی مافی نیشتەجێ‌ بوونی ئەو هاوڵاتیانە؟ ئایا كامەیان گرنگترە؟

من وای دەبینم كە ئەو قەیرانە سیاسیەی كە  لە كوردستان لە نێوان دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆندا دروست بوو ، یەكێك لە هۆكارە گرنگەكەن بریتی بو لە  كێشەی بە مەرجەع بوونی ئەم دوو چەمكەوە سەرچاوەی گرتبوو. ئیتر ئەگەر پێشتر درزێك لە نێوان جەماوەر و دەسەڵات هەبوبێ‌ ئەوا لێكترازانی ئەو دوو كایەیە بە واژۆ كردنی سەرۆكی هەرێم لەسەر یاسای خۆپێشاندان دەستی پێكرد. یاسایەك بوو كە ڕەچاوی مافی هاونیشتمانیان و مافە مەدەنی و دیموكراتیەكانی نەكردبوو. لێرەشدا كێشەی نێوان ماف و یاسا بە زەقی دەركەوت و ئۆپۆزسیۆنیش زیرەكانە ئەو دەرفەتەی قۆستەوە.  ئەوەبوو لە ئەنجامدا ئەو درزەی نێوان دەسەڵات و جەماوەر بوو بە لێكدابڕان و سەنگەر لەیەكتر گرتن وەك لە ‌حەڤدەی شوباتدا روی دا. تەنانەت تا ئەم دوایەش بوارە سیاسیەكان و لە كایەكانی تری دەرەوەی سیاسیشدا هەمیشە تێڕوانین بۆ ئۆپۆزیسیۆن لەلایەن دەسەڵاتەوە لە ڕوانگەی یاسا بووە،  نەك لە ڕوانكەی مافی ئۆپۆزیسیۆنی. دەسەڵات ویستویەتی هەیمەنە بەسەر بیركردنەوەو هەڵوێست و حزبەكانی تریشدا بكا لە چوارچیوەی سەروەری یاسادا. ئەمەشیان كۆمەڵێ‌ تەنگژەی سیاسی لێكەوتەوە.

لەكایەكانی تریشدا نەك یاسا مافەكان پێشیل دەكا تەنانەت گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە هەندێ‌ جار رێنمایی یان میزاجی بەڕیوەبەرێك حوكمی یاسای دەبێت و تەنانەت مافە یاساییەكانیش دەخاتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە. كەسیش ناتوانێ‌ بەرگری لە مافی خۆی بكات. هەر بۆ نموونە مەیفرۆشێكی كریستیان لە دیانە كە دانیشتوانەكەی كریستانین و  خاوەنی ئاین و جیهان بیینی تایبەت بە خۆیانن لە مانگی ڕەمەزاندا بە ڕێنمایەكی بەڕێوەبەری ئاسایش یان قایمقامی شارەكە ئەوا دەبێ‌ دوكانەكەی  لە مانگی رەمەزاندا دابخا. لە كاتێكدا بژێوی ماڵ و مناڵی لەسەر مەیفرۆشیە بەبێ‌ ئەوەی قەرەبووی دوكان داخستنیشی بۆ بكەنەوە و بڕە پارەیەكی بۆ خەرجی ماڵ و مناڵی  و زیانەكانی داخستنی ئەو مانگە پێ‌ بدەنەوە دەبێ‌ دوكانەكەی دا بخات. ئەمە لە كاتێكدا كە ساڵانە باجی دوكانەكەشی دەدات، هیچ یاسایەكیش نیە كە ناچاری دوكان داخستنی بكات.

كە سەیری مێژوو و سیستەمە سیاسیەكانی جیهان دەكەم هەموو ئەو پارت و سیستەمانەی كە تەنیا جەخت لە سەروەری یاسا دەكەنەوە و مافەكانیان نەكردۆتە دروشم یان ڕاستتر بڵێین مەرجەع  بۆ داڕشتنی سیاسەتی ڕۆژانەو سیاسەتی ستراتیژی خۆیان ئەوا كە كەوتن توانای هەڵسانەوەیان نامێنی. ئیتر ڕۆڵی مێژوویان لەگەڵ كەوتنیان تەواو دەبێت. نموونەی سیستەمی عێراق و لیبیاو میسرو .. هتد. بەڵام ئەو پارتانەی كە لەسیستەمێكی دیموكراتیدا كار دەكەن و ماف تەوەری داڕشتنی سیاسەتیانە ئەگەر لە هەڵبژاردنیشدا جارێك دەر نەچن و سەركەوتن بە دەست نەهێنن ئەوا هەمیشە ئومێدی سەركەوتنیان لە داهاتودا هەیە و چەندین جار لە دەسەڵات دوور دەكەونەوە، بەڵام دووبارە دەگەڕێنەوە سەر تەختی دەسەڵات. نموونەی وڵاتە دیموكراتیەكانی وەك ئەمریكاو ئەوڕوپا  شایەدی ئەم ڕاستیەن.

كورد لە روی سیستەمی سیاسی و راگەیاندن و سەرخانی كۆمەڵگەدا ئێستا لە قۆناغێكدایە كە پێشكەوتووترە لە زەمەنی سەروەری یاسا. ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە كە واز لە سەروەری یاسا بهێنرێ‌ و (ماف) بكرێ‌ بە  مەرجەع و سومبلی بەڕێوە بردن و هەوێنی بیركردنەوەو پڕشنگی داڕشتنی سیاسەت و بەرنامەی داهاتوو.

 

  - رێژەی سەردانیكردنی خوێنەر :